Vrijhandel, atheïsme, democratie, de zelfbeschikking van de vrouw, antiklerikalisme. Ten tijde van de verlichting waren het nog zeer radicale ideeën. Meer dan twee eeuwen later zijn ze met vallen en opstaan gemeengoed geworden in het Westen. Dat is mede te danken aan Marie Jean Antoine Nicolas de Caritat, markies de Condorcet (1743-1794). Hij schreef over vrij verkeer van geld en goederen, kerkelijk machtsmisbruik en vrouwenrechten.

Andere ideeën uit die tijd, kwamen terecht in een ideologische onderstroom. Zoals die van markies Donatien Alphonse François de Sade (1740-1814). Die stuwde zijn politiek-theologische argumenten tegen de christelijke moraal op met gedetailleerde beschrijvingen van seksuele perversiteiten. Toch heeft de christelijke moraal inzake romantiek en seks zich grotendeels gehandhaafd. In de praktijk worden los-vaste relaties weliswaar getolereerd. Maar het ideaalbeeld in films en romans is nog steeds het Disney sprookje waarin het leven uitmondt in één grote en alles betekenende liefde.

Seksuele perversiteiten

Condorcet en de Sade werden om verschillende reden vervolgd. Daarbij valt op hoe vaak de Sade in conflict kwam met de autoriteiten. Hij werd vastgezet, ontvluchtte Frankrijk en wist zich telkens uit iedere precaire situatie te redden. Condorcet daarentegen kwam als niet gebonden politicus in conflict met de links radicale Montagnards omdat hij goede contacten onderhield met de gematigdere Girondijnen. Hij vluchtte, werd gevangen genomen en stierf kort daarop in zijn cel. Wellicht door zelfmoord.

In tegenstelling tot Condorcet, zijn de ideeën van markies de Sade nog steeds controversieel. Zijn naam is dan ook verbonden aan wat hij beschreef: sadisme. Hij zag seksuele vernederingen als een vorm van ‘niet-bezitterige liefde’. Markies de Sade werd vervolgd, niet vanwege zijn geschriften, maar omdat hij daadwerkelijk prostituees vergiftigde. Zijn ter dood veroordeling betekende overigens niet zijn slotakkoord. De markies zat gevangen in de Bastille tot tien dagen voor de bestorming ervan. Daarom werd de markies na de bestorming gehuldigd als een criticus van het regime en een aanvankelijke held van de Franse Revolutie. Het doek viel pas voor hem toen hij het in 1801 aan de stok kreeg met Napoleon. Van 1802 tot aan zijn dood in 1814 zat de Sade opgesloten in het Hôpital Esquirol, een asiel in Charenton-Sait-Maurice.

Martelporno in vorm en essentie

De status als criticus van het ancien régime werd hem dus min of meer in de schoot werd geworpen. En de Sade heeft die kans met beide handen aangegrepen. In zijn geschriften verdedigde hij perverse seksuele fantasieën in een politiek-revolutionaire schrijfstijl. Dit maakt hem tot één van de meest perverse genieën in de geschiedenis van het westerse denken. Hij wist namelijk dat hij een invloed had op de intellectuele discussies omtrent de invulling van de Franse Revolutie. Maar hij wist ook dat het voor de nieuwe machthebbers niet duidelijk was welke ideeën hij oprecht bedoelde als serieuze hervormingsvoorstellen, en welke enkel morbide lusten uitdrukten.

De hedendaagse lezer kan niet anders concluderen dan dat de geschriften van de Sade neerkomen op martelporno in zowel vorm als essentie. De markies ondersteunde zijn martelporno met sociaal-economische, theologische en zelfs metafysische beschouwingen. Hij is merkbaar vertrouwd met zowel de heidense als de christelijke epistemologie. Hij zet de kosmos neer als een amoreel geheel van onstuitbare biologische driften – en rechtvaardigt zo de gruwelijkste fetisjen en verlangens. Zijn gehele oeuvre kan je dan ook samenvatten in de volgende zin: ‘Het enige en hoogste genot van de liefde ligt in de zekerheid pijn te doen.’

Juist dat maakt zijn oeuvre op een macabere wijze visionair, omdat de argumentatie zo naadloos vervlochten was met de revolutionaire geestdrift waarvan Frankrijk destijds was bezeten.

Filosofie in de slaapkamer

Filosofie in het boudoir (La Philosophie dans le boudoir) is een boek met een serie dialogen dat de markies schreef in 1795. Aanvankelijk ontvangen als een pornografisch werk, werd het al gauw gelezen als sociaal-politiek drama. De hoofdpersonen voeren een gesprek in een slaapkamer en komen tot de conclusie dat het enige morele systeem dat de recente politieke revolutie versterkt het libertinisme is. Als het Franse volk de libertijnse filosofie niet overneemt, zal de Franse republiek onvermijdelijk weer een monarchale staat worden.

In het hoofdstuk met de titel ‘Nog een poging, Fransmannen, voordat jullie jezelf republikeinen kunnen noemen’, lezen we: ‘Jullie, die de revolutionaire bijl nu vasthouden, moeten nog een laatste klap uitdelen aan de boom van de tirannie. Alle huwelijkswetten moeten worden opgeheven. Ze zijn gebaseerd op een christelijke notie van bezitterige “liefde”, voortkomend uit het denken van een dwaas die meent dat hij minder zon vangt als de zon ook op anderen schijnt. Deze wetten moeten worden vervangen door een staatsdecreet dat stelt dat alle vrouwen aan alle mannen toebehoren – niet als eigendom, maar als bron van genot. Net zo is het met waterbronnen en met dorst. Ik heb geen recht om een waterbron te ‘bezitten’ en mag anderen niet beletten om eruit te drinken. Maar ik heb zéker een onvervreemdbaar recht om uit zo’n bron te drinken. En net zo geeft de wet mij geen toestemming om die of die vrouw te bezitten, maar heb ik niettemin een onvervreemdbaar recht om van haar te genieten. Ik heb zelfs het recht om haar te dwingen, als ze om een of andere reden verzet zou bieden.’
Zeg nu zelf – een mens kan dit niet lezen zonder erom te lachen, of toch minstens te gniffelen. Immers: is dit nu serieus of subversief bedoeld?

Niet-bezitterige liefde en bondage

De Sade pleit voor ‘niet-bezitterige liefde’ maar ook vóór sadomasochisme en bondage. Juist omdat de ander in een juridisch-emotionele zin niet bezeten kan worden. De instinctieve behoefte naar het bezit van de partner vormt een ondergrondse perverse stroom die des te rauwer in BDSM wordt uitgeleefd. Het uitleven van die perverse opgekropte drift valt voor hem samen met een sterkere ervaring van vrijheid. Sterker dan door het institutionaliseren van de natuurlijke drang tot ‘bezit’ van de partner via huwelijk of samenlevingscontract.

Echter, dat is geen vrijheid maar opluchting. Hier gaat een nog perversere dynamiek achter schuil: de libertijn belast zichzelf geestelijk meer omdat de fysieke ontlading dan des te groter is. Dit noemt hij of zij dan emancipatie. Je kwelt jezelf bewust – omdat je een drang voelt om een exclusieve toegang tot het lichaam van jouw partner te bezitten die je op grond van je eigen principes niet mag noch kunt bezitten – met als gevolg dat de seksueel gesublimeerde frustratie tijdens de ruwe en vernederende seksspelletjes des te sterker wordt. Dit is krabben zodat de jeuk toeneemt en je nóg lekkerder kunt krabben.

Hier komt bij, als je ‘niet-bezitterige liefde’ hebt, dan ben je niet gebonden aan je partner en zal dit gevoelsmatige vacuüm door een andere kracht worden gevuld. Je primaire hechting is niet aan je wederhelft of je gezin maar aan de staat: dan wil je jouw geestelijke en emotionele noden laten vervullen door de staat, en als de staat er niet in slaagt, dan zal men nóg meer macht aan de staat geven, hopende dat de gewenste bevrediging er alsnog komt.

Slotsom

De Sade toont ons het dilemma dat ontstaat wanneer mensen een onbegrensde vrijheid eisen, zoals het recht van een ieder op het lichaam van ieder ander. Die claims komen vanzelfsprekend met elkaar in botsing. Waar de natuurlijke gezagsverhoudingen wegvallen, doemt onvermijdelijk de kunstmatige autoriteit van de staat op om die anarchie te bezweren. Tegelijk eist de staat de ideologische liefde van haar onderdanen, om de morele leegte te vullen.

sadisme

Het rijk der vrijheid volgens markies de Sade