Deborah Feldman groeide op in de Joods-orthodoxe Satmar-gemeenschap in Williamsburg, New York. Ze werd op jonge leeftijd uitgehuwelijkt en kreeg een zoon. Nadat ze de gemeenschap ontvluchtte, schreef ze het autobiografische boek Unorthodox — The Scandalous Rejection of My Hasidic Roots (ook vertaald naar het Nederlands). Dat deed ze op aanraden van haar advocaat, om de voogdij over haar zoon te verkrijgen. In maart lanceerde Netflix de verfilming, Unorthodox, over het leven van de eenzame Etsy die zich niet op haar plaats voelt als vrouw in de ultraorthodoxe gemeenschap. Wij spraken Deborah over religie, vrijheid en vrouwelijkheid.

In de New York Times zei je dat de mensen die je het meest onderdrukten, vrouwen waren.

‘In de meeste gevallen werkt het zo dat vrouwen beloningen ontvangen voor deelname aan een onderdrukt systeem. Ze denken op korte termijn, zoals alle mensen en ze gaan dus voor onmiddellijke bevrediging. Voor vrouwen — in welke samenleving dan ook — is het verstandiger om de kudde te volgen. Zo ontvang je goedkeuring of hoor je erbij. Terwijl we eigenlijk zouden moeten vechten voor gelijkheid, maar dan krijgt niemand een speciale beloning.

Satmar-gemeenschap

Je groeide op in de Satmar-gemeenschap, een ultraorthodoxe groep uit Hongarije, die zich na de Tweede Wereldoorlog vestigde in New York, maar ook in Antwerpen talrijk is. Ze staan bekend om de meest traditionele navolging van de joodse wetten. Hoe manifesteert onderdrukking zich in de Satmar-gemeenschap?

‘In die gemeenschap zijn er veel vrouwen die andere vrouwen of zelfs andere mannen onderdrukken, en omgekeerd. Laten we een gearrangeerd huwelijk als voorbeeld nemen. Mannen groeien op met het traditionele denkpatroon, waarin moeders een grote rol spelen. Ze linken de zonen aan een potentiële bruid zonder rekening te houden met een eventuele emotionele klik. Daarna trouwen ze en maken ze logischerwijs kinderen. Indien er iets “mis” gaat is het volgens de moeders de taak van de man om zijn vrouw in bedwang te houden. Op deze manier dragen vrouwen — via mannen — bij aan de onderdrukking van anderen vrouwen.

Vrouwen krijgen een gevoel van eigenwaarde, van erbij te horen, wanneer zij andere vrouwen onderdrukken. De Satmar-gemeenschap is — net zoals vele andere culturen — erg patriarchaal ingesteld. Vrouwen moeten mannen seksueel blijven opwekken. Ze moeten kinderen baren en opvoeden. Vrouwen moeten goede huismoeders zijn. Niet individueel denken… Die onderdrukking ondermijnt elke vorm van schuldgevoel. Men weet dat het verkeerd is, maar doet er niets aan. In die zin zitten we vast in een vrij hopeloze situatie.

Er zijn zeker mensen die uit overtuiging handelen, die echt geloven in wat hun wordt verteld en geloven dat wat ze doen juist is. Ik geef niemand in mijn gemeenschap de schuld, omdat er niets is gebeurd in een individuele context. Alles gebeurt altijd in de context van een groep. Het is erg moeilijk om individuen de schuld te geven van een gemeenschappelijk systeem. En waar ik vandaan kom, is er in het algemeen heel weinig individualiteit. Heel weinig mensen hebben een identiteit buiten de gemeenschap.’

Kan je een voorbeeld uit je verleden geven waar vrouwen elkaar onderdrukten?

‘Hoeveel onevenredige schuld wordt gegeven aan vrouwen omdat huwelijken niet succesvol zijn? Ik realiseerde me dat andere vrouwen dezelfde problemen hebben. Dat wordt verzwegen, goed verdoezeld. Het is zelfdestructief. Op dat moment realiseerde ik me dat vrouwen hun eigen ergste vijand zijn. Omdat ze van binnenuit zoveel kunnen hervormen, maar dat doen ze niet. Ze weten niet dat het in veel culturen anders is. Maar dat bestaat ook in andere religies en gemeenschappen.’

Is dat volgens jou aan het veranderen?

‘Ja. Een vriendin van mij, Manal Al-Sharif, was de eerste vrouw die in Saoedi-Arabië een auto bestuurde. Wauw. En dat was jaren geleden (in 2011 — red.) zo radicaal en nu is het legaal om er auto te rijden. Ik denk dat vrouwen beginnen samen te werken. Jonge vrouwen zijn heel goed in staat om te verbinden op manieren die eerdere generaties niet konden. Enorm moedig.’

Systeemdenken

Zag je je zelf als probleem, als vrouw?

‘Het was inderdaad pijnlijk dat ik lange tijd echt geloofde dat ikzelf het probleem was. Hoe de gemeenschap mij ervan kon overtuigen dat ik het probleem was. Het duurde lang om psychologisch te breken met die zelfperceptie. Tegenwoordig zie ik de dingen niet meer in die termen. Ik denk niet meer in termen van schuld of onschuld. Ik ben gevoeliger voor nuances.

Zelfs in de zogenaamde seculiere samenleving zijn de dingen niet zo anders. Ik ben me bewust van de manieren waarop vrouwen vastzitten in het systeem, maar ook daarbuiten. Ik doe mijn best om niet aan te sluiten bij het gemeenschapsdenken, zelfs niet in de westerse wereld. Ook hier zijn er veel kleine systemen binnen dewelke vrouwen op zoek zijn naar goedkeuring.’

Hoe breng je dat in evenwicht met het feit dat je niet wilt vastzitten in de kleine opofferingen van het mens zijn?

‘Hoe voorkom je dat? Deels door het vermijden van ééndimensionale levensmodellen voor vrouwen. Het vermijden van conventionele relaties door niet opnieuw te trouwen.

Dat is dus een heel belangrijk punt voor mij: niet in dezelfde structuren eindigen, omdat ze elkaar spiegelen. Zelfs een seculier en liberaal gezinsmodel kan een gezinsmodel in een religieuze gemeenschap vaak weerspiegelen. Ze gebruiken misschien verschillende mechanismen, maar het eindigt vaak in vrouwen die in dezelfde situatie worden gedwongen. Waar ze de meeste emotionele en fysieke verantwoordelijkheden op zich nemen. Voor mij was het zeer belangrijk om niet in het westerse familiemodel te springen. Zo behield ik mijn onafhankelijkheid, waar het westen graag mee pronkt. Ik leef een zeer onafhankelijk bestaan. Ik vertrouw alleen op mezelf. Neem alle beslissingen in mijn huishouden; als moeder en als vrouw, maar ook in mijn carrière.’

Vrijheid

Wat is vrijheid voor jou? En denk je dat in Berlijn wonen impact heeft gehad op die visie?

‘Voor mij is vrijheid heel eenvoudig en wordt ze geïllustreerd door de zeer eenvoudige handeling van het nemen van kleine beslissingen zonder dat iemand er invloed op heeft. Het klinkt allemaal banaal, maar het begint ’s ochtends bij het wakker worden en met de beslissing hoe de dag te beginnen. Daar had ik geen keuze in. Dat is voor mij de vrijheid. Net als de andere honderden en duizenden kleine beslissingen die je op een dag neemt, waar niemand invloed op heeft. Beslissingen die je uitsluitend neemt op basis van je intuïtie en je eigen oordeel. Dit is voor mij hoe vrijheid elke dag aanvoelt, want het is nog steeds erg nieuw voor mij.

Berlijn heeft zeker impact gehad op mijn visie van vrijheid. Het is een stad die in zekere zin breekt met conventie en weerstand biedt. Hier heerst een dubbele ervaring van vrijheid. Individuele vrijheid, maar ook in de kringen waarin je je begeeft. Een atypisch gezinsmodel of relatiemodel is in Berlijn normaal, aangezien mensen heel verschillende ideeën hebben over relaties. Die vrijheid had ik niet, binnen mijn huwelijk in de Satmar-gemeenschap.’

Vrouw

Wat betekent ‘vrouw zijn’ voor jou? In alle vrijheid om je eigen keuzes te maken?

‘In zekere zin is vrouw zijn niet zo verschillend van man zijn. Als je een authentiek leven leidt, beleef je dat als mens en denk je niet in termen van man of vrouw. Ik houd me heel zelden bezig met “vrouwelijkheid’’. Dus je laat die beperking los, als je gewoon je leven wilt leiden. Ik concentreer me erg op het menselijke aspect. Datgene wat “ons” allemaal verbindt.’

Je verliet je gemeenschap. Is er iets dat je hebt gemist of waarvan je het gevoel had dat je het achterliet?

‘Mijn grootmoeder verlaten was het enige dat echt moeilijk was voor mij. Ik was mijn boek aan het schrijven, maar toen ik vertrok was ze beginnen dementeren. Ze herkende me niet meer. Dus in zekere zin was het alsof ik haar al kwijt was. Dat was het grootste verlies voor mij. Maar het was onvermijdelijk. We krijgen allemaal te maken met verlies.

Ik heb geprobeerd dichter bij haar te komen. Door haar leven te onderzoeken of proberen verbinding te maken met haar geest. Ik ging terug naar waar ze vandaan kwam. Om meer te leren over wie ze was voordat ze lid werd van de gemeenschap.’

Therapie

Was jouw boek een vorm van zelfexpressie als soort van therapie? Of ging het er meer om schrijfster te worden en een bepaald doelpubliek aan te spreken?

‘Op het moment dat ik het boek schreef, was ik 22 jaar en verliet ik net de gemeenschap. Mijn drijfveer was zeer praktisch: ik wilde de voogdij over mijn zoon krijgen. Mijn advocaat had gezegd ik publieke aandacht en publiciteit nodig had. Schrijven leek mij de makkelijkste weg. Ik had daar aanleg voor. Dat verklaart waarom ik zo jong publiceerde.

Het boek was een middel om een ruimte in mijn leven te creëren, een plaats van vrijheid en autoriteit. Er waren natuurlijk secundaire overwegingen. Ik wilde dat mensen me geloofden en begrepen. Ik wilde controle krijgen over mijn verhaal, beslissen hoe het verhaal naar de buitenwereld zou worden gebracht.’

Alexa Vachon

Deborah Feldman: ‘Ultraorthodoxen beschouwen andere Joden niet als Joods. Ze denken dat ze de enigen zijn.’

Religie

Geef je religieuze waarden door aan je zoon?

‘Nee, eerder ethische waarden die universeel zijn. Waarden als nieuwsgierigheid en openheid. Ik probeer tolerant te zijn en niet te veel te veroordelen. Mijn zoon is vrij om de wereld in te gaan en zijn eigen mening te vormen. En als hij zich aangetrokken voelt tot een geloof, is hij vrij om dat geloof te kiezen. In die zin is mijn zoon vrij om een relatie met het Jodendom te hebben, maar het wordt hem niet opgelegd.

Dat schijnt tot nu toe te hebben gewerkt. Hij is veertien en ik ben erg trots op hem. Hij zit op een geweldige school en heeft een diverse vriendengroep. Nu wordt hij blootgesteld aan verschillende ideeën en hij lijkt daar heel goed doorheen te navigeren.’

Kent hij je verhaal?

‘Hij was een jaar of acht toen hij zich vragen begon te stellen. Zijn vader heeft jaren later ook de gemeenschap verlaten en hij heeft ook een erg open relatie met hem. Ik en zijn vader zijn allebei vertrokken omdat we autonomie misten. Mijn zoon is heel nieuwsgierig, maar focust zich eerder op het heden en de toekomst. Hij kijkt meer naar het ontwikkelen van zijn eigen levenservaringen. Dat is logisch, aangezien hij nooit in contact is gekomen met de Satmar-gemeenschap. Hij identificeert er zich ook niet mee.’

Belichaamt de orthodoxe gemeenschap voor jou het Jodendom?

‘Eerst en vooral zou ik de Satmar-gemeenschappen willen classificeren als ultraorthodoxen. Dat verschilt met orthodoxen. Men zegt vaak “beauty is in the eye of the beholder.” Wat is een “goede” Jood? Dat is een heel moeilijke vraag. Ultraorthodoxen beschouwen andere Joden niet als Joods. Ze denken dat ze de enigen zijn. Terwijl vele seculiere of conservatieve Joden hen zien als radicale extremisten die niets met de religie te maken hebben. Mensen zullen het altijd oneens zijn over religie. Welke religie is waar, welke versie is authentiek? Daar is niet echt een antwoord op.’

Isolement

Je bent nu heel open over religie en over je leven. Maar je hebt je een hele tijd eenzaam en niet gesteund gevoeld na het verlaten van de gemeenschap. Hoe ben je daar mee om gegaan?

‘Gelet op mijn jeugd of mijn ervaring binnen de Satmar-gemeenschap, is het logisch dat ik mechanismes heb ontwikkeld om isolement te overbruggen. Dus ik denk dat ik als kind al middelen had ontwikkeld om met isolatie om te gaan en emotioneel onafhankelijk te zijn. Ik heb heil gevonden in de literatuur. Van kleins af kon ik kracht putten uit geschriften van anderen.

En natuurlijk heb ik altijd mijn zoon, waar ik een heel hechte band mee heb. Kinderen geven kracht. Een gevoel van richting in het leven. Je ziet ze elke dag groeien. En je ziet een continuïteit in die vooruitgang. Dat is een concreet gegeven. Ik leer zo meer over mensen en relaties.’

Voel je je als moeder completer?

‘Ja, ik voel niet dat er momenteel iets ontbreekt in mijn leven. Streef niet meer naar grote doelen. Ze zijn nu kleiner. Alle grote dromen heb ik al gerealiseerd. Natuurlijk heb ik er nog, maar die zijn niet zo urgent. Ik geniet van de kleine zaken, zoals bij mijn zoon zijn.’

Satmar-gemeenschap

Deborah Feldman: ‘Mijn advocaat zei dat ik publieke aandacht en publiciteit nodig had’