De feestelijkheden, die de machthebbers van de DDR eind 1989 voor de 500^ste verjaardag van Thomas Müntzer gepland hadden, gingen na de val van de Berlijnse Muur niet meer door. Waarom koesterde de atheïstische staat zoveel belangstelling voor deze theoloog?

Op 13 juli is het precies 500 jaar geleden dat Thomas Müntzer in het slot van Allstedt (Sachsen-Anhalt) zijn beroemde ‘Fürstenpredigt’ (‘Vorstenpreek’) hield. Toehoorders waren Johann der Beständige en zijn zoon. Johann was voorbestemd om vader Georg der Bärtige op te volgen als hertog van Sachsen. Georg was een tegenstander van de Reformatie, die Martin Luther bijna zeven jaar eerder, op 31 oktober 1517, met zijn ‘Thesenanschlag’ aan het portaal van de slotkerk van Wittenberg had ingezet.

Johann der Beständige was meer geïnteresseerd in wat de protestantse theoloog te zeggen had. En die verkondigde een waarachtig revolutionaire boodschap! Müntzer begon met de droom van de Babylonische koning Nebukadnezar uit het Oudtestamentische boek Daniël over de vier elkaar opvolgende wereldrijken, op het einde waarvan de Messias een nieuw tijdperk zou inluiden. Müntzer bepleitte de terugkeer naar het oerchristendom zoals dat beleefd werd in een ‘Gemeenschap van Uitverkorenen’. Hij riep zijn vorstelijke toehoorders op zich erbij aan te sluiten. Het was duidelijk dat Müntzer het gemunt had op de wereldse overheid en een hervorming van de maatschappij in een spirituele en sociale zin nastreefde.

Spiritueel en sociaal

Over de eerste dertig jaren van zijn leven is niet veel geweten. Müntzer is in 1489 in Stolberg (in het Harzgebergte) geboren, studeerde theologie aan de universiteit van Leipzig en werd in 1514 tot priester gewijd in Halberstadt. Aanvankelijk stond hij aan de kant van Luther. Ook hij deelde diens kritiek op de wantoestanden in de katholieke Kerk.

Müntzer kreeg door bemiddeling van Luther de positie van hulppredikant in Zwickau (Sachsen), een stad van kooplieden en textielfabrikanten. Het contact met plaatselijke ‘profeten‘, een soort ’Wederdopers’, en de kloof tussen arm en rijk leidden bij Müntzer tot een radicalisering in zijn denken. De interpretatie van de Bijbel volstond niet; er moest meer ruimte gegeven worden aan de Heilige Geest. Bemiddelaars tussen God en de gelovigen waren overbodig.

Die spirituele verdieping moest ook hand in hand gaan met een sociale hervorming van de maatschappij. Die aanval op de ’door God gewilde orde‘ beviel de autoriteiten van Zwickau niet. Müntzer moest de biezen nemen. Na verdere omzwervingen kon hij uiteindelijk in 1523 predikant worden in de Johanniskirche van Allstedt (Sachsen-Anhalt). Hij kon er zijn reformatorische ideeën in de praktijk brengen. Hij zette de liturgie om in het Duits zodat ze toegankelijker was voor de gewone gelovigen, hij plaatste het altaar in het midden van de kerk zodat hij hen direct kon toespreken en hij liet vrouwen en meisjes meezingen in het koor.

‘Recht op verzet’

Zijn breuk met Luther stond er aan te komen. Müntzer vond dat de grondlegger van de Reformatie het zich veel te ‘gemakkelijk’ maakte door te verkondigen dat je alleen door de Heilige Schrift (‘sola scriptura’) en alleen door te geloven (‘sola fide’) je zielenheil verwerft. Volgens Müntzer moest je echt leven zoals Jezus dat gedaan had, meer innerlijk, meer mystiek, meer aangeraakt door de Heilige Geest, los van de Bijbel en de Sacramenten.

In de ogen van Luther was hij daarom een ‘Schwärmer’, een dweper. Maar het zou nog erger worden. In zijn voornoemde ‘Fürstenpredigt’ noemde Müntzer het de opdracht van de overheid om de ‘goddelozen’ te bestraffen en de ‘vromen’ te beschermen. Als de vorsten dat niet deden, ‘so wird ihnen das Schwert genommen werden‘ (’zo zal hen het zwaard ontnomen worden’).

Met andere woorden: er moet verzet gepleegd worden tegen de vorsten die hun christelijke plicht niet nakomen. Müntzer formuleerde dus een ‘Widerstandstrecht’, een recht op verzet, tegen de wereldse machthebbers. Dat kon Luther met zijn respect voor het ‘door God gegeven gezag’ van de overheid al helemaal niet aanvaarden.

Regenboogvlag

Müntzer verloor om evidente redenen zijn positie in Allstedt en trok verder naar Mühlhausen (Thüringen). Daar stichtte hij met de gewezen clericus Heinrich Pfeiffer de ‘Ewiger Bund Gottes’, een radicale sekte die zich vanuit een apocalyptisch denken verzette tegen de macht van de vorsten en de clerus. In maart 1525 bestormden ze beiden met hun aanhangers het stadhuis van Mühlhausen en namen er met hun ‘Ewiger Rat’ (‘Eeuwige Raad’) de macht over.

Intussen waren er sociale spanningen tussen de boeren en de vorsten beginnen groeien. De opstandige boeren die zich vlakbij in Frankenhausen verzameld hadden, kregen de steun van Müntzer, die zo de leidende figuur van de ‘Deutscher Bauernkrieg’ werd. Op 15 mei 1525 kwam het tot de slag van Frankenhausen tussen het leger van de vorsten en de boeren – die streden onder een witte vlag met daarop een regenboog en de woorden ‘dies ist das Zeichen des Ewigen Bundes’ (‘dit is het teken van de Eeuwige Bond’). Van de 8.000 boeren sneuvelden er 5.000. Müntzer werd gevangen genomen, gefolterd en op 27 mei geëxecuteerd.

Voorbeeldfiguur

Voor de marxisten-leninisten van de DDR was Müntzer een voorbeeldfiguur. Met zo een theoloog had je het instituut Kerk niet meer nodig. Bovendien was hij een sociaal-revolutionair die radicaal predikte en optrad tegen de ‘reactionaire machten’. De DDR wist hem te vereren door twee steden, Stolberg en Mühlhausen, de bijnaam ‘Thomas-Müntzer-Stadt’ te geven en talloze straten en pleinen in meerdere steden naar hem te vernoemen.

Friedrich Engels, de evenknie van Karl Marx, had in zijn werk ‘Der deutsche Bauernkrieg’ (1850), het belang van deze door Müntzer aangevuurde opstand onderstreept als de ‘revolutionaire oppositie’ van boeren, steedse middelstand en lagere clerus tegen het ‘reactionair-katholieke kamp’. En hij vond die strijd nog actueel, want ‘die zu bekämpfenden Gegner sind großenteils noch dieselben.’ (’De te bestrijden tegenstanders zijn grotendeels nog dezelfde‘).

In opdracht van de DDR-autoriteiten werkte de schilder Werner Tübke van 1976 tot 1987 aan een panoramisch schilderij van wel 123 meter lang over de ‘Bauernkrieg’. Vandaag valt het nog altijd te bezichtigen in het Panorama Museum Bad Frankenhausen.

sociale hervorming

De sociaal-revolutionaire prediker en de regenboogvlag