Ooit geroemd als de ‘grootste socialistische intellectueel van de laatste veertig jaar’ (1) kwam Rudolf Hilferding (1877-1941) in raadselachtige omstandigheden om het leven in een Parijse cel. Op 11 februari was dat precies tachtig jaar geleden. Pleegde hij zelfmoord of werd hij vermoord door de Gestapo? Hilferding verenigde in zijn persoon alles wat de nationaalsocialisten haatten: het Joods-zijn, een marxistische wereldbeschouwing en een verleden als minister ten tijde van de Weimarrepubliek.

Kapitalisme

De roem van Hilferding was gebaseerd op het boek Das Finanzkapital (1910) dat door gezaghebbende stemmen binnen het socialisme bejubeld werd als het ‘vierde volume’ van Das Kapital van Karl Marx (2). Inderdaad trad de jonge geleerde ermee in de voetsporen van de cultdenker van het socialisme. Hij analyseerde het ‘financieel kapitaal’ als een kracht die door imperialisme, kartelvorming, concentratie in de vorm van grote concerns en het organiseren van de financiële markten aanleiding zou geven tot het ontstaan van een monopoliserend kapitalistisch systeem.

Deze concentratieprocessen zouden ‘door de vorming van kartels en holdings de vrije concurrentie elimineren’, schreef Hilferding, en ‘het uiteindelijke resultaat van het proces zou bestaan in de vorming van een algemeen kartel’, oftewel het kapitalisme als monopolie. Hier lag de historische taak weggelegd voor de arbeidersklasse: ze zou het georganiseerde kapitalisme door democratisering onder haar controle brengen en zo het pad effenen voor de socialistische maatschappij. Hilferding preekte niet de revolutie via de barricaden, maar wel de verovering van de politieke macht via het parlement.

Antisemitisme

Zoals zovele socialistische intellectuelen en voormannen van zijn tijd was Hilferding een telg van de bourgeoisie of van een niet onbemiddelde middenklasse. Hij werd op 10 augustus 1877 in Wenen geboren als zoon van een Joodse koopman. Vermoedelijk was het zijn Joodse afkomst die hem tot het socialisme bracht. In Oostenrijk-Hongarije woekerde een rabiaat antisemitisme.

Hoe konden Joodse burgers van de Donaumonarchie zich daartegen beschermen? Sommigen, zoals Theodor Herzl, de geestelijke vader van het zionisme, droomden van een eigen Joodse staat. Anderen klampten zich vast aan het socialisme als de ideologie die de gelijkheid van de mensen ongeacht geloof en ras verkondigde. Hilferding was een van hen. Al tijdens zijn studies geneeskunde engageerde hij zich in de vereniging van sociaaldemocratische studenten.

Geestverwanten

In het Weense café Heiliger Leopold discuteerde hij met geestverwanten als Karl Renner, Max Adler en Otto Bauer. Samen gaven ze het tijdschrift Marx-Studien uit. Dat zou bekend worden als het theoretische orgaan van de zogenaamde ‘Austromarxistische Schule’ (de Oostenrijkse school van het marxisme). Renner wijdde zich aan rechtsvraagstukken, Adler boog zich over sociologische thema’s. Bauer ontpopte zich tot kenner van het nationalisme (een belangrijk thema in de veelvolkerenstaat Oostenrijk-Hongarije). En Hilferding maakte naam als expert politieke economie. Alle vier zouden ze ook een politiek ambt uitoefenen. Bauer als minister van Buitenlandse Zaken (1918-’19). Renner als bondspresident (1945-’50) van de Republiek Oostenrijk. Adler als parlementslid. Hilferding als rijksminister in de Weimarrepubliek (het Duitsland van de jaren 1919-’33).

Oorlog

Hilferding oefende het beroep van geneesheer maar enkele jaren uit, van 1901 tot 1906 en nogmaals als ‘Feldarzt’ in het Oostenrijkse leger tijdens de Eerste Wereldoorlog. In 1906 werd hij docent Economische Geschiedenis en Macro-economie aan de partijhogeschool van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) in Berlijn. Daarmee had hij zijn eerste stappen gezet in het land dat de rest van zijn leven zou bepalen. In 1919 werd hij Duits staatsburger.

Hij vervoegde in 1907 de redactie van het SPD-blad Vorwärts. De SPD-fractie in de Reichstag keurde op 4 augustus 1914 bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog de oorlogskredieten goed. Hilferding ondertekende het protest van de Vorwärts-redactie hiertegen. De steun van de SPD aan keizer en regering in de oorlog tegen de Entente van Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland leidde tot spanningen binnen de Duitse arbeidersbeweging. De dissidenten richtten de USPD op (de U staat voor Unabhängige). Hilferding was een van hen.

Hervormingen

Na de oorlog verzette Hilferding zich tegen de aansluiting van de USPD bij de KPD. De linkervleugel van de USPD ging op in de KPD. De andere USPD-leden, waaronder Hilferding, keerden terug in de schoot van de SPD. Hilferding verdedigde het geloof dat de arbeidersklasse de instellingen van de Weimarrepubliek moest gebruiken om hervormingen op het vlak van sociale zekerheid, cultuur en onderwijs door te voeren. En dat de vakbonden de beslissingsmacht van de arbeiders binnen de industriële ondernemingen moesten versterken. De combinatie van meer politieke en economische democratie zou de overstap van het georganiseerde kapitalisme — zoals beschreven in Das Finanzkapital — naar het socialisme mogelijk maken.

Ballingschap

Hilferding probeerde theorie en praktijk aan elkaar te koppelen, als publicist én als minister van Financiën in twee regeringen (in 1923 en 1928-’29). Zijn SPD geloofde in evolutie, in hervormingen via de parlementaire weg. Ook toen Adolf Hitler aan de macht kwam op 30 januari 1933, dacht de SPD hem te kunnen bestrijden met legale middelen.

De ontgoocheling zou snel volgen. Hilferding ging in maart 1933 in ballingschap. Hij vestigde zich eerst in Zürich en in 1938 in Parijs. De SPD richtte onder de naam Sopade (Sozialistische Partei Deutschlands) een ballingschapsorganisatie op in Praag. Op verzoek van Sopade schreef hij in een manifest dat er ‘in de strijd tegen het nationaalsocialisme … geen plaats [is] voor reformisme of legaliteit’. Hilferding huiverde niet alleen voor het nationaalsocialisme, maar ook voor het stalinisme. In 1936 schreef hij aan zijn vriend Paul Hertz (1888-1961), een gewezen SPD-parlementslid en financieel expert: ‘De grote tegenstelling vandaag is niet socialisme en kapitalisme. Integendeel, het is vrijheid of slavernij.’

Na de Duitse overwinning op het Franse leger vluchtte Hilferding in augustus 1940 samen met Rudolf Breitscheid, een prominent SPD-politicus, naar Marseille, in het onbezette deel van Frankrijk. De politie van het met de Duitsers collaborerende Vichy-regime (in het onbezette Frankrijk) arresteerde hem in Arles en leverde hem op 9 februari 1941 uit aan de Gestapo in Parijs. Daar wachtte hem twee dagen later de dood.

(1) Amsterdam Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG): Paul Hertz papers, XVIII: brief van Hertz aan Raumer, s.d.

Sopade

Hilferding sterft mysterieuze dood in Gestapocel