De leiders van de Duitse Democratische Republiek (DDR) beschouwden hun staat als ‘het betere Duitsland’, maar de burgers zagen dat wel even anders. Zeventig jaar geleden brak er een volksopstand uit in Duitsland, die bloedig werd onderdrukt door de tanks van de Sovjet-Russische bezettingsmacht.

De demonen van het verleden steken vaak vele jaren later weer de kop op. Zo was het ook met die van de volksopstand van ‘der 17. Juni’. Toen duizenden DDR-burgers in oktober 1989 de straat opgingen om te protesteren, voelden de bonzen van de SED, de marxistisch-leninistische partij, zich herinnerd aan wat er zich 36 jaar eerder had voorgedaan. De angst sloeg hen om het hart. Net zoals in 1953 wankelde hun troon, maar deze keer zou hij niet blijven staan. De aanleiding voor het massale protest zag er in 1989 anders uit dan in 1953. In 1953 begon het met economische eisen, in 1989 vanuit een verlangen naar politieke vrijheid. In beide gevallen kwam de kwestie van Duitse eenheid er bovenop.

Bezettingszones

Toen in mei 1945 de wapens in Europa zwegen, deelden de ‘Siegermächte’ (‘de overwinnende mogendheden’) het verslagen Duitsland in vier bezettingszones op. De gebieden richting het oosten van de rivieren Oder en Neiße werden grotendeels bij Polen ingelijfd. Ook al was het niet hun oorspronkelijke bedoeling het bezette land op te splitsen, toch zouden de Amerikanen en de Sovjet-Russen door de ‘installatie’ van hun eigen systeem de basis leggen voor de oprichting van de Bondsrepubliek Duitsland en de DDR vier jaar later.

De Sovjets hadden samen met hun lokale ‘handlangers’, de communisten van de SED, in de ‘Sowjetische Besatzungszone’ de bakens gelegd voor een socialistische maatschappij. In het begin deden ze dat nog geleidelijk, maar in 1952 vond de SED dat de tijd rijp was om officieel de ‘planmäßiger Aufbau des Sozialismus’ te verkondigen. Maar de uitgangspositie daarvoor was niet gunstig. Zeven jaar na de oorlog heerste er nog altijd woningtekort en vooral gebrek aan gebrek aan consumptiegoederen, omdat de industriële productie van machines en investeringsgoederen voorrang had.

Verscherping

De slechte economische toestand had al tot korte stakingen geleid en toch besloot de ministerraad van de DDR op 28 mei 1953 de verhoging van de arbeidsnormen in de productie. De arbeiders zouden dus tien procent productiever moeten werken in hetzelfde aantal arbeidsuren, zonder dat daar een loonstijging tegenover stond.

De verscherping van het economische beleid voltrok zich bovendien tegen een politieke achtergrond die ook niet al te veel politieke rust beloofde. Sovjet-leider Stalin was kort daarvoor, op 5 maart 1953, overleden. De nieuwe leiding moest nog ‘haar draai’ zien te vinden. Intussen hadden al tienduizenden DDR-burgers de benen genomen naar West-Duitsland. Verdere ontevredenheid en dreigende destabilisering van de DDR dienden dus voorkomen te worden. Het Kremlin ontbood begin juni 1953 de kopstukken van de SED en gaf hen de boodschap mee dat ze best verschillende maatregelen van die ‘Aufbau des Sozialismus’ terugschroefden.

Arbeidsnormen

Weer thuis in Oost-Berlijn liet Walter Ulbricht, de secretaris-generaal van de SED, het Politbüro op 9 juni een communiqué over de ‘Neuer Kurs’ (‘nieuwe koers’) uitvaardigen. Die hield bijvoorbeeld de verlaging van de prijzen van bepaalde consumptiegoederen in. De SED kwam wel niet terug op de verhoging van de arbeidsnormen waaraan de bevriezing van de lonen gekoppeld was.

Op 16 juni verdedigde de vicevoorzitter van de FDGB, de door de staat geleide vakbond, in een artikel in de vakbondskrant Tribüne de normenverhoging. Dat was er teveel aan voor de bouwvakkers in de ‘Stalinallee’ (thans Frankfurter Allee) in Oost-Berlijn, een prestigeproject van het ‘Nationales Aufbauprogramm’. Diezelfde dag nog trokken ze luidkeels protesterend naar het ‘Haus der Ministerien’.

Massa

Tegen 14 uur was de massa aangezwollen tot meer dan tienduizend mensen. Ze eiste nu niet alleen meer het schrappen van de normenverhoging, maar ook het ontslag van de regering en vrije verkiezingen. Intussen had de in West-Berlijn gevestigde Amerikaanse radiozender RIAS er lucht van gekregen. Hij straalde het nieuws uit en zo vernamen de mensen over heel de DDR wat er aan de hand was in Oost-Berlijn.

In meer dan vijfhonderd steden en gemeenten kwamen een paar honderdduizend misnoegde burgers een dag later op straat, op die ’17 Juni’ die de geschiedenis zou ingaan als de dag waarop het SED-regime op zijn grondvesten daverde. Hun eisen beperkten zich niet meer tot het economische domein. De mensen scandeerden ‘Weg mit Ulbricht’, ze riepen om persvrijheid en vrije verkiezingen. SED-functionarissen doken angstig weg. Ulbricht zocht zijn toevlucht in het hoofdkwartier van de Sovjet-strijdmacht in Karlshorst (Oost-Berlijn).

Ontgoocheld

Nu traden de Sovjets op de voorgrond. In de nacht van 16 op 17 juni hadden ze in Oost-Berlijn al strategische posities ingenomen. Op 17 juni kondigden ze om 13 uur het oorlogsrecht af in Oost-Berlijn en grote delen van de DDR. De eerste tanks rolden over de straat en vuurden op de demonstrerende massa. Er vielen vijftig doden en honderden gewonden. Tienduizend mensen werden gearresteerd, een aantal van hen werd later na een politiek proces geëxecuteerd en honderden kregen gevangenisstraffen. De opstand bloedde dood.

De SED-leiding reageerde haar woede af op de betogers door de volksopstand af te schilderen als een ‘faschistischer Putschversuch’ (‘een poging tot fascistische putsch’). Een dichter die uit de ruif van het regime at, schreef dat de regering ontgoocheld was over het volk. Die cynische houding inspireerde een andere, beroemde dichter Bertolt Brecht. Zijn gedicht Die Lösung eindigt met de ironische (en nog altijd actuele) verzen: ‘Wäre es da / Nicht doch einfacher, die Regierung / Löste das Volk auf und / Wählte ein anderes?’ (‘Zou het niet gemakkelijker zijn als de regering het volk zou ontbinden en een nieuw volk zou kiezen?’).

Voor de SED bewees de aanwezigheid van West-Berlijners tijdens de protesten in Oost-Berlijn en de berichtgeving van RIAS dat de opstand een ‘Westerse provocatie’ zou geweest zijn. Het zwaaien met de Duitse driekleur (zonder DDR-emblemen) door de demonstranten was voor de Bondsrepubliek dan weer een reden te meer om de revolte als de uitdrukking van het verlangen naar Duitse eenheid te beschouwen. In West-Duitsland werd 17 juni zelfs als ‘Dag van de Duitse Eenheid’ herdacht (tot de aflossing ervan als nationale feestdag door ‘3 oktober’, de dag waarop in 1990 de DDR toetrad tot de Bondsrepubliek).

Aangemoedigd

Na 1953 roerde de massa zich niet meer in de DDR. Verzet smeulde verder vanuit kringen van denkers en dichters zoals Wolfgang Harich, Robert Havemann en Wolf Biermann, en in de jaren ’80 vanuit burgerbewegingen. Deze laatsten voelden zich aangemoedigd door de slotacte van de ‘Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa’ (CVSE), die burgerlijke vrijheden garandeerde én door de perestrojka en glasnost van Sovjet-leider Michail Gorbatsjov.

Dat zou in de zomer van 1989 leiden tot de eerder geschetste protesten van vele DDR-burgers. Op 9 oktober 1989 trokken tienduizenden manifestanten over de ring van Leipzig en scandeerden ‘Wir sind das Volk’. De gewapende organen wachtten op een signaal van de SED-leiding om in te grijpen. Maar de grote ‘Russische broeder’ wilde geen bloed meer zien vloeien zoals 36 jaar eerder. De SED-bonzen bogen tegen wil en dank het hoofd voor de burgers. Een maand later viel de Berlijnse muur.

Sovjet-Russische bezettingsmacht

Volksopstand tegen het DDR-socialisme