Zoals zovele Duitse jongemannen van zijn generatie maakte Rudolf Augstein in verschillende geledingen het Derde Rijk van dichtbij mee: Hitlerjugend, Arbeitsdienst, Wehrmacht. Daarna begon hij aan een blitzcarrière als topjournalist van de Bondsrepubliek.

Augstein was tijdens de Tweede Wereldoorlog gewond geraakt aan het oostfront en daarna kortstondig verzeild in Amerikaanse krijgsgevangenschap. In 1946 keerde hij terug naar zijn geboortestad, het zwaar gebombardeerde Hannover dat inmiddels in de Britse bezettingszone lag. 23 jaar jong ging hij als redacteur aan de slag bij het tijdschrift Die Woche dat door het Britse militaire bestuur werd uitgegeven.

Wantoestanden

Het Britse Foreign Office vond het blad echter te kritisch voor de geallieerde bezettingsmachten en wenste de stopzetting ervan na nauwelijks zes uitgaven. De Britse persofficier John Seymour Chaloner kreeg het toch nog voor elkaar dat de licentie voor het tijdschrift in Duitse handen overging. Zo werd Augstein stichter en hoofdredacteur van het blad dat op 4 januari 1947 voor het eerst verscheen onder de naam Der Spiegel. Vanwaar die naam? Augstein wilde de wantoestanden in West-Duitsland ‘weerspiegelen’. Zijn motto was: ‘sagen was ist’ naar de woorden van Ferdinand Lassalle, de vader van de eerste socialistische partij op Duitse bodem (zie portret), voor wie ‘de meest revolutionaire daad’ erin bestond ‘dat luidop te zeggen wat er gaande is’.

Onderzoeksjournalistiek

Der Spiegel zou algauw als vlaggenschip van de onderzoeksjournalistiek tegen heel wat zere benen schoppen. Het eerste schandaal brak in 1952 uit naar aanleiding van een artikel over Herbert Blankenhorn, medewerker van bondskanselier Konrad Adenauer. Die zou tegenover een agent van de Franse contraspionage niet-publieke besprekingen van de Parlementaire Raad (de latere Bondsdag) over de verdediging van West-Europa tegen een Sovjetinval hebben onthuld. Adenauer diende bij de procureur een klacht wegens laster in.

De uitgave van Der Spiegel van 9 juli 1952 werd in beslag genomen. Daarop verzocht Augstein de beroemde staatsrechtsgeleerde Carl Schmitt (zie portret) om raad met het oog op een klacht bij het Grondwettelijk Hof.

Landverraad

De ‘zaak-Blankenhorn’ staat in de schaduw van de ‘Spiegel-Affäre’, tien jaar later. In zijn uitgave 41 van 1962 publiceerde Der Spiegel het artikel ‘Bedingt abwehrbereit’, wat zoveel betekent als ‘slechts in bepaalde omstandigheden klaar om zich te verdedigen’. Redacteurs Conrad Ahlers en Hans Schmelz beweerden op basis van uitspraken van het NAVO-oppercommando dat de Bundeswehr, het leger van de Bondsrepubliek, wegens gebrekkige materiaaluitrusting niet in staat was zich adequaat te verdedigen tegen een Sovjet-Russische inval.

Adenauer was razend over deze ‘Abgrund von Landesverrat’. Het Openbaar Ministerie gaf de politie het bevel tot huiszoeking bij de redactie van Der Spiegel in Hamburg. Franz Josef Strauß (zie portret) voelde zich als minister van Defensie bekritiseerd en kreeg gedaan dat Ahlers tijdens zijn vakantie in Spanje door de Spaanse politie gearresteerd werd. Augstein gaf zichzelf aan en verbleef 103 dagen lang in voorarrest. Het hele gebeuren riep in de Bondsrepubliek als ‘aanslag op de persvrijheid’ enorm veel straatprotest op. De aanklacht bleek niet gegrond. Strauß nam ontslag. De protestgolf zelf veranderde het gezicht van de Bondsrepubliek. Hij vormde een voorafspiegeling van de omwentelingen die zich in 1968 in de samenleving zouden voordoen.

Heidegger

Augstein zag in zijn weekblad een ‘Sturmgeschütz der Demokratie’ (‘aanvalswapen van de democratie’). Zijn credo luidde ‘im Zweifelsfall links’ (‘in geval van twijfel links’ ). Toch ondernam hij ook dingen die bij zijn linkse redacteurs de wenkbrauwen deden fronzen. Zo zocht hij eind september 1966 Martin Heidegger, de grootse Duitse denker van de twintigste eeuw, op in diens berghut in Todtnauberg in het Zwarte Woud. Heidegger vertelde hem voor het eerst ook over zijn verhouding tot het nationaalsocialisme. Hij had echter bedongen dat de neerslag van die gesprekken pas na zijn overlijden zou gepubliceerd worden. En dat gebeurde dan ook in Der Spiegel op 31 mei 1976, een week na zijn heengaan.

Duits patriottisme

Augstein viel ook Duitsland als natie niet af. Toen een van zijn opvolgers, Erich Böhme, zich in de herfst van 1989, ten tijde van de Wende in de DDR, liet ontvallen dat hij niet ‘wiedervereinigt’ wilde worden, reageerde Augstein met de woorden: ‘Erich Kuby (publicist en journalist – nvdr) heeft me onlangs een nationalist genoemd, en dat ben ik ook.’

Dat Duits patriottisme was ook de reden waarom hij in de jaren ’50 storm had gelopen tegen de ‘Westbindung’, de door Adenauer nagestreefde verankering van de Bondsrepubliek in de Europese Gemeenschap en de NAVO. Augstein vreesde immers dat dat westers georiënteerde beleid de Duitse deling in twee staten — Bondsrepubliek en DDR — zou cementeren.

Cynicus of realist?

Augstein was tot 1969 hoofdredacteur en tot aan zijn dood in 2002 Herausgeber (verantwoordelijk uitgever) van Der Spiegel. Hij schreef nog altijd commentaren in het door hem groot gemaakte weekblad. Die vonden niet altijd instemming bij de redactie, maar dat kom hem niet schelen: ‘Ich schreibe, was ich denke, weil das die einzige Richtlinienkompetenz ist, die mir verblieben ist. Und nach der muss sich niemand richten.’ Een ironische omkering van de bevoegdheid van de bondskanselier om de ‘richtlijnen’ van de regering te bepalen, want, zoals Augstein zelf zei, ‘niemand hoeft zich ernaar schikken.’

Velen zagen in Augstein een cynicus. Zijn dochter Franziska Augstein, die zelf journaliste is, ziet in hem eerder een realist, maar dan een realist die bereid was zich vanuit een doorgedreven consequentie een zware last op de schouder te laden: ‘Tatsächlich war mein Vater ein Realist. Aber sein Realismus war von einer Konsequenz, die zu tragen nicht jeder bereit ist.’ (‘Mijn vader was eigenlijk een realist. Maar zijn realisme had een consequentie die niet iedereen bereid is te dragen.’)

Spiegel-Affäre

Bij de 100ste verjaardag van de oprichter van Der Spiegel: ‘Ik schrijf wat ik denk’