In China vindt momenteel een campagne plaats tegen het boeddhisme. Dat is vreemd, en het is niet zeker dat een beetje voorgeschiedenis het kan verklaren.

Het boeddhisme had, na zijn geboorte in het Indiase gebied Bihar, spoedig zijn levendigste centrum in Bactrië, waar onder meer het Boeddhabeeld ontstond. Dat was gemodelleerd naar het Apollobeeld van de door Alexander achtergelaten Indo-Griekse bevolking; je kan dat nog zien aan Boeddha’s mediterrane krulhaar. Van daaruit bereikte het China rond het begin van de christelijke jaartelling. Het kwam tot zijn hoogtepunt onder de Tang-dynastie rond het jaar 800, maar dat luidde ook zijn val in. Uit geloofsijver hadden de overheden de belastingplicht voor de kloosters afgeschaft, die daardoor steeds meer grond konden opkopen en aan de schatkist onttrekken.

Aan dat gunstregime moest onvermijdbaar een einde komen, en dat terugschroeven (eigenlijk normaliseren) van de status van de kloosters heet in westerse geschiedenis vaak ten onrechte de ‘vervolging’ van het boeddhisme. Maar zo ver kwam het dus niet.

Repressie

De maoïstische repressie tegen religie had drie verschillende redenen. (1) Een postkoloniale reactie tegen de missionering, die het boeddhisme ondanks zijn (als je ver genoeg teruggaat) buitenlandse oorsprong ongemoeid liet; (2) de marxistische verwerping van alle religies, die het boeddhisme zich redelijk van het lijf wist te houden door intens met het regime samen te werken, bijvoorbeeld door geld in te zamelen voor een ‘boeddhistisch gevechtsvliegtuig’ tijdens de Korea-oorlog; (3) de vrees van het regime voor sectaire complotten tegen de staat, waarvan de geschiedenis genoeg voorbeelden gaf, niet alleen de uiterst moorddadige oorlogen in de 19de eeuw op gang gebracht door moslimseparatisten en door een protestants bekeerling met messiaswaan (de Taiping-opstand), maar ook de mislukte opstand van de daoïstische Gele Tulbanden in de 2de en van de boeddhistische Witte Lotus in de 18de eeuw, en de geslaagde van de boeddhistisch-daoïstische Rode Tulbanden in de 14de eeuw..

Religieuze détente

Tijdens de Culturele Revolutie moest het boeddhistisch erfgoed er evenzeer aan geloven als al de rest dat tot de ‘Vier Ouden’ gerekend werd, hier het ‘Oude Denken’. Rond 1990 werd de stapsgewijze economische liberalisering van Deng Xiaoping gevolgd door een vrijwording van het levensbeschouwelijke domein. Toen ik in 2001 te Beijing verbleef kon ik daar moeiteloos alle heiligdommen bezoeken, in eer hersteld, zoals het daoïstische Witte-Wolkenklooster (opnieuw vol jonge monniken), de boeddhistische Hal der Eeuwige Harmonie, de confuciaanse Hal van Grote Prestaties en het op het boek der Veranderingen gebaseerde Altaar des Hemels. Een uitzondering werd gemaakt voor de Falungong-beweging, bekend van haar daoïstische Qigong-oefeningen maar eigenlijk boeddhistisch: falungong is de Chinese vertaling van het Sanskrit dharmacakrapravartana, “het in beweging brengen van het wiel der Wet”, d.i. de stichting van het boeddhisme. Zij werd gevaarlijk geacht omdat zij, na aanvankelijke staatssteun, al te populair werd en haar stichter in de VS was gaan wonen.

Onder Xi Jinping is in de godsdienstige détente echter de klad gekomen. Dat is merkwaardig omdat Xi zelf erg onder de Culturele Revolutie geleden heeft. Zijn vader was naar een buitengebied verbannen en hij moest als tiener in een grot wonen. Zijn acties tegen de islam passen nog enigszins in een nationalistisch veiligheidsbeleid, die tegen daoïstische volkstempels en tegen Boeddha-tempels en -beelden passen daar helemaal niet in. Zij scheppen onnodige vijandigheid tussen het talrijke religieus gestemde volksdeel en de Communistische Partij (CCP). Volgens de communicatie van de CCP daarover gaat het uitsluitend om de hierboven genoemde tweede reden: marxistische repressie tegen godsdienst als zodanig. Met alle liberaliseringen in China had men zich daar niet meer aan verwacht.

Staatsreligie

De Volksrepubliek heeft een soort staatsreligie, en men kan maar topfuncties bekleden en strikt genomen zelfs maar lid van de voorhoedepartij worden als men die belijdt: het atheïsme. Dat is onverenigbaar met godsdiensten die in een Schepper-God geloven, met name het christendom en de islam. Het is bij uitstek verzoenbaar met het confucianisme, dat ’the secular as sacred’ (titel van een bekende inleiding) beschouwt, en dat in de geschiedenis meerdere sceptische bewegingen tegen profetieën en en eindtijdgeloof heeft voortgebracht. Maar hoe zit dat met het boeddhisme?

In 2005 trachtten christelijke missionarissen in de Cambodjaanse schoolboeken als definitie van religie in te lassen: ‘geloof in God’. Niets daarvan, zeiden de boeddhisten: het boeddhisme is een religie maar doet het zonder God. In high-definition boeddhisme stelt de vraag zich niet eens: wanneer je mediteert, wat voor de echten de bedoeling is, maak je je geest leeg van alle zintuiglijke en begrippelijke inhouden. Ook de gedachte aan een Opperwezen is dan weg. Het moet dus best mogelijk zijn, als iedereen wat van goede wil is, om het boeddhisme te dulden en een plaats te geven in een communistische staat. Dat dat vandaag botst op repressieve atheïstische geloofsijver, die klaarblijkelijk alleen maar contraproductief kan zijn, past in een jaar waarin nog meer onnodige problemen opgedoken zijn.

staatsreligie

Chinese communisten tegen Boeddha