Luc Pauwels sprak met Prof. Danie Goosen, voorzitter van de Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge (FAK).

Taalverplaatsing

Hoeveel inwoners telt Zuid-Afrika tegenwoordig? Hoeveel procent daarvan heeft Afrikaans als moedertaal? En hoeveel procent van de anderstaligen spreekt Afrikaans als tweede of derde taal?

Prof. Danie Goosen: ‘Vooraleer ik je vragen beantwoord, wil ik eraan herinneren dat de beschikbare cijfers niet altijd de dynamiek van de taalsituatie in Zuid-Afrika weerspiegelen. Meer in het bijzonder verduidelijken de cijfers niet het probleem van de “taalverplaatsing” in ons land.

Zo zijn bijvoorbeeld, volgens die officiële statistiek, Zoeloe en Xhosa de twee grootste talen in Zuid-Afrika, met 12 miljoen Zoeloes en 8 miljoen Xhosa’s die deze talen als moedertaal gebruiken. Dit volgens een telling bekendgemaakt toen Zuid-Afrika zowat 55 miljoen inwoners telde. Wat deze cijfers niet tonen is dat de openbare taal van beide taalgroepen in grote mate het Engels is geworden. Engels is voor beide de taal met prestige, gebruikt voor politiek, opvoeding en economie — ondanks het feit dat slechts 4,8 miljoen mensen Engels als hun moedertaal aanduiden. Wat dit precies voor de toekomst van het Zoeloe en Xhosa inhoudt, is nog onduidelijk. De toestand wordt erger, omdat Engels de voorkeurtaal van de regering is geworden. De regering doet bijgevolg weinig om deze talen actief te bevorderen.’

Afrikaans

‘Afrikaans, een dochtertaal van het Nederlands, ontstond uit het zeventiende-eeuwse Nederlands, gesproken rond Kaap de Goede Hoop in het uiterste zuiden van Afrika. Nederlands en Afrikaans zijn onderling verstaanbaar. Afrikaans is de derde grootste taal in het land, met ongeveer 7 miljoen moedertaalsprekers. Dat zijn 13,5% van het totale aantal inwoners. Bovendien gebruiken nog eens zowat 8 miljoen mensen Afrikaans als tweede taal. Blanke Afrikaners vormen ongeveer 40% van de sprekers, de rest is overwegend “kleurling”.

Maar meer en meer worden Afrikaanssprekenden voor allerlei praktische doeleinden gedwongen om Engels als enige openbare taal te gebruiken. Uiteraard schept dit een enorme uitdaging voor de “overdracht” van Afrikaans naar volgende generaties. Dat is het continuïteitsprobleem waar we voor staan.’

Pers en cultuur

Hoe zit het met de oplage van Afrikaanse dagbladen, weekbladen? Is de trend stijgend of dalend? Volgt de Engelstalige pers diezelfde trend?

‘Waarschijnlijk stemt de tendens met betrekking tot de traditionele Afrikaanstalige dagbladen en weekbladen overeen met wat elders gebeurt: terwijl die traditionele bladen een geleidelijke daling van hun aantal lezers kennen, zien we tezelfdertijd een toename van Afrikaanstalige publicaties op de elektronische netwerken en sociale media. De winst van de ene vergoedt het verlies van de andere. Met Maroela Media, een gratis digitaal dagblad in het Afrikaans, hebben we vandaag een van de grootste publicaties in Zuid-Afrika. Veel meer mensen lezen tegenwoordig Maroela Media dan die traditionele Afrikaanse dagbladen.’

Wat is de staat van het Afrikaanse cultuurleven? Letterkunde, theater, bibliotheken, monumentenzorg enz?

‘Het is belangrijk om bij beschouwingen over het hedendaagse cultuurleven geen verwachtingen te koesteren die op vergelijkingen met de tijd vóór de “grote overgang” van 1994 stoelen [nvdr: in 1994 werd Mandela tot president gekozen]. Vóór 1994 beheerden de Afrikaners uiteraard het staatsbestel. Ondanks de terechte kritiek die op de oude orde kan worden geleverd — onze bekendste schrijver, Nicolaas Petrus van Wyk Louw (1906-1970), heeft toen al gewaarschuwd voor culturele verstarring — genoot het Afrikaans voor 1994 van grote voordelen. Zo werd bijvoorbeeld het Afrikaanse theaterleven sterk bevoordeeld. Verscheidene theatergezelschappen werden door staatssubsidies in stand gehouden. Het Afrikaans stond onder bescherming.

Na 1994 stond het Afrikaner cultuurleven plotseling voor enorme uitdagingen. De nieuwe regering was allerminst federalistisch georiënteerd. Integendeel, centralisatie van de macht in de handen van de magische “meerderheid” was het nieuwe motto. Vanaf haar eerste bewindsjaren heeft de regering daarom ook een proces op gang gebracht dat willens en wetens de “institutionele bevoegdheden” van Afrikaners met betrekking tot openbaar onderwijs, universiteiten, kunst en cultuur enz. drastisch ingeperkt. Het Afrikaner cultuurleven werd ernstig benadeeld. En dat alles kon gebeuren ondanks het feit dat de zogenaamde “taalrechten van gemeenschappen” in de nieuwe grondwet waren verankerd.’

Perspectief

‘We moeten echter het perspectief behouden. Na 1994 hebben de Afrikaanssprekenden ook de eerste betekenisvolle stappen gedaan om een oplossing te vinden voor de nieuwe uitdagingen. Reeds vóór de eeuwwisseling kwamen de Afrikaners tot het besef dat ze voortaan voor hun eigen taal en cultuur en taal moesten zorgen. De centrale regering zal dat nooit in hun plaats doen.

Sindsdien is een onvoorstelbare hoeveelheid werk verzet om de Afrikaanse taal en het Afrikaner cultuurleven uit te bouwen en te beschermen. Verscheidene kunstfestivals die spontaan over het hele land ontstonden, zijn daarvan een voorbeeld. Met behulp van die festivals is het Afrikaanstalige theater in leven gebleven. Nog een hedendaags voorbeeld van de energie die de Afrikaanssprekenden ten toon spreiden, is de Afrikaanse letterkunde. In de afgelopen jaren werd een bijzonder groot aantal Afrikaanse literaire werken gepubliceerd. Zelfs veel meer dan in de jaren vóór 1994. Crisistijden zorgen voor leven!

Daarmee is niet gezegd dat de uitdagingen waarvoor het Afrikaans kwam te staan, geheel verdwenen zouden zijn. Hier moeten we verwijzen naar de drastische achteruitgang van het Afrikaans als academische taal. Die crisis is geenszins voorbij. Hier zullen nog zware inspanningen moeten worden geleverd. Samenwerking met Nederlandse en Vlaamse universiteiten kan hier een belangrijke rol spelen om niet alleen het Nederlands als academische taal in stand te houden, maar ook het Afrikaans.’

Onderwijs

Hoe staat het onderwijs in het Afrikaans ervoor? Wij hoorden alarmerende berichten dat de prestige-universiteit van Stellenbosch niet meer Afrikaans zou zijn? Klopt dat? Hoe is het zover kunnen komen?

‘Een van onze grootste uitdagingen ligt precies op het vlak van het secundaire en tertiaire onderwijs. Hoewel Afrikaanse scholen bijzonder goede prestaties neerzetten (trouwens, Afrikaanse openbare scholen presteren het beste van alle openbare scholen in dit land), staan ze onder druk om meer ”representatief” te zijn voor de bevolkingssamenstelling. En zoals we allemaal weten, is “representativiteit” de codenaam voor een beleid van verengelsing.

In antwoord op die uitdaging besteden Afrikaanssprekenden tegenwoordig heel wat aandacht aan het oprichten van een alternatief scholennet. Hoewel de bestaande Afrikaanse scholen zo goed mogelijk moeten worden beschermd, zullen we in de volgende decennia waarschijnlijk veel sterker in de richting van zo‘n alternatief scholennet moeten bewegen.

Wat de universiteiten betreft staan we eveneens voor groot uitdagingen. Vóór 1994 hadden we vijf Afrikaanstalige universiteiten. Tegenwoordig blijft er maar één openbare universiteit over die nog haar onderricht nog volledig in het Afrikaans aanbiedt, namelijk de Potchefstroom-campus van de Noord-West Universiteit. Hoewel de Universiteit van Stellenbosch nog in naam onderricht in het Afrikaans aanbiedt, is ze in de praktijk toch een haast volledig Engelstalige universiteit geworden. Blanke Engelssprekenden trekken hieruit het grootste voordeel.’

Akademia

‘Temidden van dit schokkende gebeuren zijn de Afrikaners intussen met nieuwe initiatieven voor de dag gekomen. Een van de belangrijkste is onze eigen private universiteit, Akademia. Akademia werd in 2011 gesticht en het aantal ingeschreven studenten vertoont een sterke groeicurve. Akademia biedt thans leergangen aan in dertien verschillende centra doorheen het hele land en ook in Windhoek, Namibië. Tegelijk heeft Akademia reeds vergevorderde plannen voor de bouw van een universitaire campus in Pretoria.

Naar schatting zullen weldra 8000 à 9000 studenten bij Akademia kunnen studeren, door middel van afstandsonderricht of direct onderricht. Zo zullen we de toekomst van het universitaire Afrikaans veilig kunnen stellen. Om mezelf te herhalen, samenwerking met Vlaamse en Nederlandse universiteiten kan hier van grote betekenis zijn.’

Overheidssteun?

Hoe staat de Zuid-Afrikaanse overheid tegenover het Afrikaans? Medewerking? Tegenwerking? Financiering, subsidiëring?

‘Zuid-Afrika is volgens zijn grondwet een federale staat. Maar er gaapt een enorm verschil tussen de theorie van de grondwet en hoe het er in de praktijk aan toegaat. In werkelijkheid is Zuid-Afrika een centralistische staat die een strakke, ongedifferentieerde eenheid nastreeft.

Nergens komt dit zo sterk tot uitdrukking als in het beleid van “representativiteit” dat het regerende ANC oplegt. Alle openbare en private instellingen moeten een afspiegeling zijn van de demografie van het land. Afrikaners komen ingevolge dit beleid al geruime tijd niet meer in aanmerking voor aanstelling tot hoogleraar aan een universiteit.

Alhoewel die regering graag voorgeeft om het Afrikaans ter wille te zijn, trekt haar beleid van representativiteit daar een streep door. Hierbij moet nog gezegd worden dat de regering weinig of geen financiële hulp biedt voor de bevordering van het Afrikaans. Ondanks het feit dat Afrikaners een beduidende en méér dan representatieve bijdrage tot de belastinginkomsten leveren, moeten wij de initiatieven ter bevordering van het Afrikaans grotendeels uit eigen zak financieren.’

Toekomstperspectief

Hoe zie je de toekomst van het Afrikaner volk, zijn taal, zijn cultuur?

‘De overgang van 1994 leek ons eerst een donkere wolk voor de toekomst van de Afrikaners. Intussen is de toestand echter dramatisch veranderd. De jongste jaren heeft een nieuwe “politiek van zelfbestuur” opgang gemaakt bij de Afrikaners. In menig opzicht is die succesvol. Daarin ligt onze hoop voor de toekomst.

Onder de koepel van de Solidariteit Beweging hebben Afrikaners een groot verscheidenheid nieuwe en traditionele instellingen in een federaal verband samengebracht. De SB werd in 1902 opgericht als Mijnwerkersunie. Nu omvat deze vakbond een burgerrechtenorganisatie, een universiteit, een onderwijsinstelling voor technisch beroepsonderwijs, een liefdadigheidsinstelling en verschillende media. De slogan is ‘Ons beskerm ons mense’.

Een van die instellingen, AfriForum, een gemeenschapsgedreven burgerrechtenbeweging, is gemeten aan zijn aantal betalende leden de grootste organisatie die ooit door Afrikaners tot stand is gebracht. De Solidariteit Beweging telt met haar veelheid van vertakkingen (AfriForum inbegrepen) het ongekende aantal van 500 000 leden, medewerkers en ondersteuners. Alles wijst erop dat het einde van haar groeicurve nog lang niet bereikt is.’

Zelfbestuur

‘Inhoudelijk steunt de Solidariteit Beweging op de idee van zelfbesturende gemeenschappen, verbonden door wederzijds respect. Tegelijkertijd grenst ze zich daarmee af van zowel de centralistische neigingen in de ANC-regering als van de liberale stromingen in het land die de mensen tot alleenstaande individuen reduceren.

Op het terrein brengt de Solidariteit Beweging een “concentratiestrategie” in de praktijk. Zo wordt zelfbestuur zo ver als mogelijk bevorderd in dertig dorpen en steden waar Afrikaners nog kwantitatief betekenisvol aanwezig zijn. Zelfbestuur en zelfvoorziening met betrekking tot veiligheid, infrastructuur (wegen, water, elektriciteit, enz.), onderwijs, maatschappelijk werk, cultuur, monumentenzorg, universiteit, technische opleidingen alsook samenwerking met ander gemeenschappen worden daardoor bevorderd. Geen andere oplossing wekt bij de Afrikaners voor de nabije toekomst zoveel hoop als deze strategie.

Kortom, vanuit het algemene federale gedachtegoed bekeken, zijn de Afrikaners tegenwoordig bezig met een boeiend experiment in gemeenschapsfederalisme.’

Nederlandse en Vlaamse steun?

Is er enige hulp, financiële of andere, vanwege de Nederlandse of de Vlaamse overheid?

‘Vanwege onze nadruk op zelfbestuur vermijden wij iedere vorm van afhankelijkheid van om het even wie, ook van onze vrienden en ondersteuners in Nederland en Vlaanderen. Wat we wel sterk aanmoedigen is nauwe samenwerking en interactie op terreinen zoals onderwijs, universiteiten, cultuur en ideeën. Ons verbondenheid met onze Europese cultuurbronnen blijft altijd van het allergrootste belang. Vooral met betrekking tot Vlaanderen en Nederland moet dit nog veel sterker worden uitgebouwd. Wij voelen onszelf hecht verbonden met onze taalkundig en culturele oorsprong.’

Stellenbosch Kaap de Goede Hoop

Uit die blou van onse hemel…