Een nieuwe ontwikkeling in het Nederlandse stikstofdebat. Op woensdag 5 oktober presenteerde stikstofbemiddelaar Johan Remkes het verslag van de gesprekken die hij de afgelopen maanden voerde met boeren, natuurorganisaties en regeringsleden.

Boerenopstand

Een ‘stikstofbemiddelaar’? Het zit zo. In 2019 oordeelde de Raad van State dat de Nederlandse overheid te weinig deed om de emissie van stikstof terug te dringen. Als gevolg van deze uitspraak konden bouwprojecten en uitbreiding van de industrie niet doorgaan.

Stikstof wordt uitgestoten als gevolg van verschillende economische activiteiten. In Nederland werd, net als overigens in Vlaanderen, de oorzaak echter eenzijdig gezocht bij de landbouw. Vrijdag 10 juni, na de wekelijkse ministerraad, maakte het kabinet bekend dat in 131 gebieden de stikstofuitstoot met zeventig procent omlaag moet.

U kunt zich voorstellen dat de boeren dit niet prettig vonden. Of de manier waarop zij hun ongenoegen bekendmaakten door de beugel kon, is een tweede. Nog diezelfde avond werd landbouwminister Christianne van der Wal (van de rechts-liberale VVD) thuis opgezocht door enkele boeren. Haar kinderen zouden nu onder beveiliging naar school gaan.

Ook andere politici zijn thuis opgezocht. Andere boeren blokkeerden de snelwegen. Acties die de sympathie van het publiek in hun nadeel hadden kunnen doen omslaan. Maar de gevestigde boerenorganisaties die zich wél aan de wet en de democratische spelregels hielden, kantten zich eveneens tegen het voornemen. In landelijke gebieden koos de bevolking de kant van de boeren, waardoor de onvrede dreigde uit te groeien tot een twist tussen (Rand)stad en provincie.

Volgens het kabinetsvoornemen hadden provinciale bestuurders een jaar de tijd om met maatregelen te komen, anders zou de regering het heft in handen nemen. Komende maart vinden echter Provinciale Statenverkiezingen plaats. Verkiezingscampagnes gevolgd door coalitieonderhandelingen lieten weinig tijd over om maatregelen te bedenken en uit te voeren. Als provinciale politici al bereid waren geweest electorale zelfmoord te plegen door zich daarvoor sterk te maken.

Binnen de regering is het vooral het links-liberale D66 dat de veestapel wil saneren. In de provincie Gelderland stemden de D66-Statenleden (net als hun collega’s van de drie andere regeringspartijen) in met een motie die stelde dat Gelderland zélf beslist over het stikstofbeleid.

Zigzagbeleid

Het satirische programma De Avondshow van de Nederlandse publieke omroep zette in een uitzending 70 jaar landbouwbeleid op een rij. Cabaretiers wonen in Nederland veelal in de grote steden, en daarbij vooral in de Randstad, en dan ook nog overwegend in Amsterdam. Toch was hun conclusie opvallend genuanceerd. Boeren hebben zich over het algemeen geschikt in veranderingen van beleid. De afgelopen 30-40 jaar verdienden zij daarbij echter steeds minder geld, terwijl zij wel telkens moesten voldoen aan — alsmaar veranderende — milieuwetgeving. De mentale rek was eruit.

Gevaar voor de rechtsstaat?

De afgelopen maanden konden opiniemakers in twee kampen ingedeeld worden. Sommigen wezen erop dat gewone burgers al een boete krijgen als ze in het donker zonder licht fietsen. Waarom konden boeren dan straffeloos, onder het mom van demonstratie, met trekkers wegen blokkeren en daar mest en zelfs asbest dumpen? Alleen maar omdat zij, in tegenstelling tot anderen, grote machines hebben? Een enkeling zag zelfs de democratische rechtsstaat in gevaar. Toegeven aan ‘relboeren’ zou neerkomen op toegeven aan intimidatie.

Een ander deel van de opiniemakers toonde begrip voor de boeren en wees op het alsmaar veranderende overheidsbeleid, en op de toenemende kloof tussen stad en platteland. Anderen viel het op dat andere vervuilende sectoren buiten schot bleven. Bijvoorbeeld drie grote industriële bedrijven.

Mediamedewerkers en opiniemakers wonen overwegend in grote steden, waardoor de eerste opvatting veel aandacht kreeg. Al vertolkte het rechtse dagblad De Telegraaf, ook gevestigd in Amsterdam, doorgaans de tweede opvatting. Nuances waren er ook, bijvoorbeeld door te wijzen op het verschil tussen boeren die op gangbare wijze demonstreren en de boeren die wel degelijk over de schreef gingen.

Hoe grootstedelijker, hoe groter de verontwaardiging over de boerenprotesten. Den Haag is de derde stad van Nederland. Premier Mark Rutte woonde zijn hele leven, inclusief studententijd, in Den Haag.

Johan Remkes

Aan het begin van de zomer besliste de Tweede kamer dat een ‘stikstofbemiddelaar’ aangesteld moest worden om alle belanghebbenden weer aan tafel te krijgen. De keuze viel op oud-VVD-minister Johan Remkes. Formeel zwaaide hij in 2018 af als politicus en openbaar bestuurder. Hij werd nadien echter meer dan eens aangezocht voor tijdelijke functies. Zo was hij interim-burgemeester van Den Haag en interim-gouverneur van de provincie Limburg.

In dit geval was zijn benoeming niet onomstreden. Als commissaris van de Koning (gouverneur, 2010-2018) stond hij snel bekend als iemand die de belangen van rijk en provincie boven die van gemeenten laat gaan. In 2020 presenteerde hij een rapport dat aandrong op stevig ingrijpen om de hoeveelheid stikstof terug te dringen. Volgens menigeen was het kabinetsbeleid ingegeven door dit rapport. Tot slot was hij de informateur die na maandenlange impasse de totstandkoming van de huidige regering bewerkstelligde. Was hij wel de geschikte persoon voor deze klus? Zou hij niet simpelweg de visie van het kabinet doordrukken, ten koste van de boeren?

Het rapport

Vanuit dat oogpunt viel de uiteindelijke presentatie mee. Hij stelde dat de landbouworganisaties ‘niet blij’ zouden zijn, maar hetzelfde gold voor de milieuorganisaties en de regering. De doelstelling, reductie van stikstofemissie om het milieu te verbeteren, trok hij niet in twijfel. Hij hield vast aan het jaartal 2020 om dit te verwezenlijken. Maar hij meende dat de focus te eenzijdig was gelegd op het middel om dit te bereiken, ten koste van het doel.

In plaats van ons blind staren op de kritische depositiewaarde (kdw), die wat hem betreft uit de wet mag worden geschrapt, moeten we kijken naar de ‘staat van de natuur’. Daarbij moesten we niet alleen naar de landbouw kijken, ook naar andere vervuilende activiteiten.

Gedwongen uitkoop sloot hij niet uit, maar als uiterst middel. Hij adviseerde om in te zetten op:
1) innovatie;
2) eventuele verplaatsing van bedrijven;
3) vrijwillig stoppen.

Hij spaarde de beleidsmakers niet. Die hadden te eenzijdig gekeken naar het jaar waarin alles bereikt moest zijn. Het is zaak om een ‘stevig begin’ te maken, maar veranderingen als deze zijn langdurige processen. En hij hekelde de manier van communiceren: het ‘kaartje’ van gebieden met te veel stikstofuitstoot moest dan ook van tafel.

Het is niet voor het eerst dat minister Van der Wal op haar eigen beleidsterrein bekritiseerd werd door partijgenoten. Een dag na presentatie van haar voornemen, afgelopen juni, stemde het VVD-partijcongres tegen dit beleid.

Grootstedelijke partijen

Heeft u zich al eens afgevraagd waarom de laatste jaren vooral D66 zo graag de veestapel wil saneren? Dit is deels omdat deze partij de agrarische sector in het algemeen als milieuschadelijk beschouwt. Wat echter ook speelt is dat D66 geen stemmen kan verliezen in deze sector. D66-kiezers wonen vooral in grote steden, met een ‘as’ die van Amsterdam via (studentenstad) Utrecht loopt richting (studentensteden) Wageningen en Nijmegen.

In Vlaanderen is het N-VA-minister Zuhal Demir die stikstof door veestapelsanering wil terugdringen. De N-VA heeft haar kiezers in de stedelijke provinciale kieskringen Antwerpen en Vlaams-Brabant. De landelijke kieskringen West-Vlaanderen en Limburg zijn eerder voor CD&V.

Sinds Guy Verhofstadt in 1997 het pamflet De Belgische ziekte uitbracht, hebben de Vlaamse liberalen meer gemeen met D66 dan met de VVD. Inzake stikstof zit de liberaal-conservatieve N-VA op één lijn met het links-liberale D66, terwijl Gwendolyn Rutten, binnen Open Vld ogenschijnlijk eerder links- dan rechts-liberaal, het stikstofbeleid bekritiseert. Het kan verkeren.

stikstofbemiddelaar

Bevindingen ‘stikstofbemiddelaar’ Nederland: breng stikstof terug, maar doe het anders