Het massale Duitse boerenprotest midden januari zette heel wat druk op de ‘Ampel’, de verkeerslichtcoalitie van bondskanselier Olaf Scholz (SPD). De sociaaldemocraten en de Grünen in deze regering meenden er extreemrechtse infiltratie in te moeten ruiken.Dat bleek vals alarm (zie artikel bij Doorbraak).

De landbouworganisaties hadden zich van meet af aan gedistantieerd van recuperatie door eender welke politieke stroming. Het protest van de landbouwers verdween – gelukkig voor de ‘Ampel’ – gauw uit de mediabelangstelling toen het nieuws kwam dat een aantal figuren uit het rechts-radicale milieu en de Alternative für Deutschland (AfD) op een ‘geheime ontmoeting’ in Potsdam zouden gefantaseerd hebben over ‘remigratie’.

Prompt kwamen honderdduizenden mensen verspreid over heel Duitsland op straat om te protesteren tegen de AfD. Ze deden dat onder het motto ‘Kampf gegen rechts’, de strijd tegen rechts. Zelfs conservatieve mensen, die niets te maken hebben met de AfD, vrezen dat de linkerzijde met die retoriek centrumrechts en extreemrechts over één kam scheert. In die logica is wie niet-links is per definitie extreemrechts.

‘Strijdbare democratie’

Nancy Faeser (SPD), de federale minister van Binnenlandse Zaken, zag de kans schoon om haar steentje bij te dragen tot de strijd tegen extreemrechts. Op X (het voormalige Twitter) schreef ze: ‘Wir wollen bei Rechtsextremismus jeden Stein umdrehen. Diejenigen, die den Staat verhöhnen, müssen es mit einem starken Staat zu tun bekommen.‘ (‘We willen bij extreemrechts elke steen omdraaien. Diegenen die de staat door het slijk halen, moeten te maken krijgen met een sterke staat.’)

Ze voegde de daad bij het woord. Op een persconferentie op dinsdag 13 februari stelde ze een pakket met dertien maatregelen voor onder de titel: Rechtsextremismus entschlossen bekämpfen – Instrumente der wehrhaften Demokratie nutzen (‘Extreemrechts vastberaden bestrijden – instrumenten van de strijdbare democratie aanwenden’). Het begrip ‘wehrhafte Demokratie’ verwijst naar de overtuiging van de stichters van de Bondsrepubliek dat de democratie zich niet zonder slag of stoot mocht gewonnen geven zoals de Republiek van Weimar dat wel gedaan heeft tegenover de nationaalsocialisten.

Hoon

Faeser werd tijdens de persconferentie ter zijde gestaan door Thomas Haldenwang, de directeur van het Bundesamt für Verfassungsschutz (letterlijk de ‘Federale Overheidsdienst voor de Bescherming van de Grondwet’, de binnenlandse inlichtingendienst dus), en Holger Münch van het Bundeskriminalamt (Federaal Recherchebureau). Faeser wil extreemrechts financieel droogleggen: ‘Niemand die een gift doet aan een extreemrechtse organisatie, mag onbekend blijven’.

Internationale contacten zouden ook niet meer kunnen: extremisten die door de Verfassungsschutz in de gaten worden gehouden, mogen het land niet meer in of uit. Tegen ‘foute’ ambtenaren moet een disciplinaire beschikking genomen worden, zonder dat de kwestie eerst voor de rechtbank hoeft te komen. Met andere woorden: ambtenaren die lid zijn van de AfD hebben te vrezen voor ontslag.

Strafbaarstelling

Faeser wil ook een ‘Früherkennungseinheit’, een cel die er vroeg bij is om op massa-beïnvloeding gerichte campagnes van rechtsextremisten te detecteren. Tot nu toe grijpt de staat alleen in wanneer er zich een geval van ‘Volksverhetzung’ (haatoproep tegen andere bevolkingsgroepen) voordoet. Volgens Faeser zou dat ook moeten kunnen als er een ‘Gefährdungspotenzial’ bestaat, een dreigingspotentieel in de zin van de mogelijkheid voor extremisten om invloed uit te oefenen op de maatschappij.

Haldenwang deed er nog een schepje bovenop: ‘We mogen niet de fout maken bij rechtsextremisme alleen op de bereidheid tot het plegen van geweld te letten, want het gaat ook om verbale en mentale grensverschuiving.’ En verder: ’We moeten oppassen dat daarmee overeenkomende denk- en taalpatronen zich niet nestelen in onze taal.’ Op het programma staat ook het bekampen van de ‘haat op het internet’. De ‘verruwing van de taal in de virtuele ruimte’ moet tegengegaan worden. Lisa Paus, de groene bondsminister van Familie, Senioren, Vrouwen en Jeugd, wil de meningsvrijheid inperken, ook waar de ‘Hass im Netz’ zich beneden de grens van de strafbaarheid manifesteert.

Vrijheid van mening

Gerenommeerde grondwetspecialisten die niet bepaald extreemrechtse sympathieën koesteren, stellen zich toch vragen bij de grondwettelijkheid van het maatregelenpakket. Volgens professor Volker Boehme-Neßler (Universiteit Oldenburg) kan het niet door de beugel, want: ‘Het spreekt vanzelf dat de door de grondwet gegarandeerde vrijheid van meningsuiting ook het recht garandeert om de staat te bekritiseren of belachelijk te maken.’ Wat Faeser plant, getuigt van ‘undemokratisches Denken’. Tot het wezen van de democratie behoort immers ‘kritiek op de staat, ook als die heel hevig, principieel en polemisch toegespitst of overdrijvend is’.

De enige grens die de staat mag trekken, is die van het strafrecht. Nog Boehme-Neßler: ‘Wanneer meningen bijvoorbeeld opruien tegen andere bevolkingsgroepen of de holocaust verloochenen, zijn ze verboden.’ Professor Josef Franz Lindner (Universiteit Augsburg) verwerpt de uitspraak van Haldenwang: ‘De Verfassungsschutz heeft heel in het bijzonder niet de taak om als meningen- of taalpolitie op te treden.’ Het is ‘grundrechtswidrig’ indruisend tegen de fundamentele rechten ‘om bepaalde meningen gewoonweg te verbieden.’

‘Staatsvijand’

Bij alle bezorgdheid over het extremisme van eender welke aard – om extreemlinks en islamextremisme niet te vergeten – moet een levendige democratie ook ongewenste meningen kunnen uitzweten, zolang ze niet binnen de objectieve maatstaven van het strafwetboek vallen. De maatregelen van Faeser zijn zo elastisch dat iemand die ongezouten kritiek uitoefent op het beleid van de ‘Ampel’ – bijvoorbeeld inzake klimaat, asiel, economie en gender – algauw als ‘staatsvijand’ kan gecriminaliseerd worden. De filosoof Alexander Grau bestempelt Faesers plannen in het maandblad Cicero kortweg als een ‘aanval op de liberale rechtsstaat’.

strijdbare democratie

‘Strijd tegen rechts’ in strijd met Duitse grondwet?