Hendrik Vandamme is als voorzitter van het Algemeen Boerensyndicaat (ABS) een belangrijke speler binnen het stikstofdossier. Het ABS is met 4.000 leden één van de grootste landbouwverenigingen van België. Het komt op voor de belangen van boer en tuinder en is politiek neutraal.

Die neutraliteit is een kernwaarde voor Vandamme. Het stelt hem in de mogelijkheid op gelijke voet met alle politieke families in gesprek te gaan. Het ABS organiseerde vijf infoavonden met Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA). Net zoals op de andere locaties, stond ook de laatste sessie in Merksplas open voor niet leden. De sfeer was grimmig, mede door de aanwezigheid van militanten van de Stuurgroep Turnhouts Vennengebied. Hoog tijd om Hendrik Vandamme aan het woord te laten over stikstof, het boerenleven en de relatie met de politiek en andere belangenorganisaties.

Kan U eens uitleggen wat stikstof is. Sommige mensen verkeren in de waan dat het de mensheid verstikt…

‘De gewone lucht die wij inademen zit vol stikstof. Zonder de boeren was dat al het geval (lacht). In de landbouw gaat het om ammoniak, stikstof die gebonden is aan waterstof. Dat is het resultaat van het samenkomen van vloeibare en vaste mest. Hierdoor ontstaat een chemische reactie, met ammoniakuitstoot als resultaat. Dat is eigenlijk niet anders bij de mens, maar onze fecaliën komen via het toilet in de riolen terecht.’

‘Een koe die op de wei staat, urineert meestal op een andere plaats dan waar ze haar vaste mest produceert. Daardoor heb je bijna geen ammoniakproductie bij dieren die buiten staan. Die vindt voornamelijk plaats in stallen, gelijk of het nu gaat om varkens, rund- of pluimvee. De meeste stallen zijn uitgerust met een mestkelder waar alle mest samenkomt. Daar krijg je dus ammoniakvorming.’

‘Er is nog een tweede vorm van stikstofuitstoot die in de afrekening bepalend is in het stikstofdossier. Dat zijn de stikstofoxiden, de zogenaamde NOx. Dat is een binding van stikstof en zuurstof, die het resultaat is van verbrandingsprocessen. NOx komt vrij bij industriële processen, bij het verwarmen van gebouwen, maar ook door de verbrandingsmotoren die auto’s, vrachtwagens en landbouwmachines aandrijven.’

‘Het grote verschil tussen ammoniak en NOx is dat het eerste zich minder ver verplaatst en minder hoog opstijgt in de atmosfeer. Hierdoor krijg je een ander gedrag van de molecule waardoor de perimeter waarbinnen een gebied impact ondervindt bij ammoniak kleiner is dan bij NOx. Voor ammoniak gaat het over 5 kilometer, bij NOx kan dat tot 70 kilometer zijn. Dat maakt het zo moeilijk om de juiste bron van uitstoot aan te duiden. Door het verschil tussen deze vormen van stikstofverbinding gelden in wat nu voorligt in het openbaar onderzoek andere regels. Bij ammoniakuitstoot laat men tot 0,025% overschrijding van de kritische depositiewaarden toe. Bij NOx is dat 1%. Die kritische depositiewaarde stijgt of daalt naargelang de vorm van vegetatie die geïmpacteerd wordt. Zo is heidevegetatie veel gevoeliger voor stikstof dan grasvegetatie op kleigrond.’

U hint al naar de oorzaak van het stikstofprobleem, namelijk de impact op gevoelige natuurgebieden. Minister Demir krijgt het verwijt hiervan een probleem te hebben gemaakt. Klopt dat?

‘Neen. Het is belangrijk de voorgeschiedenis van de stikstofcrisis te schetsen. Halfweg de jaren ’90 is men op vraag van de EU in Vlaanderen gestart met de aanduiding van Natura2000-gebieden. Begin deze eeuw is dan de aanmelding van die gebieden gebeurd bij Europa door de Vlaamse overheid. In 2014 heeft de Vlaamse regering dan de instandhoudingsdoelstellingen vastgesteld, waarna de start gegeven werd van wat in 2014 al leidde tot de eerste gesprekken en felle discussies rond stikstofuitstoot. Toen werd ook de eerste concrete communicatie gedaan naar alle veehouders over hun berekende impact op nabijgelegen Natura2000-gebieden, de intussen alom gekende Speciale Beschermingszones (SBZ).’

Wim De Smet | Doorbraak.be

Vlaams minister Zuhal Demir

De eerste etappe in de grote stikstofdiscussie begon dus in 2014-15, met het opmaken van een voorlopig beoordelingskader voor de vergunnende overheid. Dat kader dient om een vergunning al dan niet toe te kennen of bijkomende voorwaarden op te leggen in het kader van de stikstofuitstoot, in functie van het in goede staat brengen van specifieke natuurwaarden in ieder SBZ-gebied. Dit is het gevolg van het traject dat een aanvang kende met het aanduiden van Natura2000-gebieden in de jaren ’90. Dat beoordelingskader is juridisch onderuit gehaald door het stikstofarrest van 25 februari 2021. Het was opgesteld door de vorige Vlaamse regering en werd te licht bevonden wat betreft natuurbescherming. Door dit arrest is het duidelijk dat er mogelijk problemen zijn met alsnog uitgereikte vergunningen. Daardoor zit de landbouwsector, maar ook de politiek, in een lastig parket.’

‘Het is en blijft een moeilijk verhaal, ook voor ons. Ik denk dat er weinig politici zijn die een juridische uitspraak naast zich neer durven leggen bij het opmaken van verder beleid. Het is dus niet echt fair om minister Demir nu te verwijten dat zij het probleem heeft gecreëerd. Maar de manier waarop haar beleid nu vorm krijgt, is wel voor discussie vatbaar.’

‘Wij zijn als ABS ook kritisch voor het stikstofakkoord dat in februari dit jaar werd afgeklopt. We hebben vragen en opmerkingen bij de reikwijdte en de snelheid van uitvoering van de opgenomen maatregelen, die naar ons aanvoelen soms te ver gaan. Wij hebben onze opmerkingen op het politieke akkoord dezelfde dag nog overgemaakt aan zowel minister Demir als voormalig minister van Landbouw Crevits (CD&V). Deze maatregelen hypothekeren de bestaans- en rechtszekerheid van de betrokken landbouwers.’

U vindt dat de rechten van die landbouwers worden geschonden?

‘Dat lijkt me vanzelfsprekend. Een landbouwer oefent, om den brode, een strikt gereglementeerde activiteit uit in een bepaald gebied. Die activiteiten zijn onderworpen aan vergunningen. Er is dus steeds een contract tussen de vergunnende overheid en de aanvrager. Alle vergunningen die dateren van voor het stikstofarrest, werden afgeleverd en getekend door die bevoegde overheid. Dat is een bindend contract tussen twee partijen.’

‘Wanneer je een contract wil openbreken, omwille van rechtspraak of wijzigende visies, moet je als medecontractant je verantwoordelijkheid nemen. Op zo’n moment ga je onderhandelen. In de zakenwereld is dat ook zo. Indien je een contract wil aanpassen, wordt er gepraat.’

‘Voor ons is het duidelijk dat de regering de gevolgen moet dragen van de nieuwe maatregelen die ze neemt op basis van het stikstofarrest. De overheid heeft jaren geleden een aantal regels uitgewerkt die ze juridisch niet voldoende aftoetste. Wanneer dan blijkt dat bij de eerste gevoerde procedure heel het kaartenhuisje ineenstort, moet je als overheid je verantwoordelijkheid nemen. Niet alleen tegenover de natuur, maar ook ten aanzien van de betrokken landbouwers die, met een vergunning, in de buurt van die natuur actief zijn. Dan moet er een correcte vergoeding staan tegenover de contractbreuk die wordt gepleegd.’

Door het stikstofakkoord wordt richting gegeven aan een nieuw juridisch kader. Niet iedereen is daar gelukkig mee…

‘Wanneer je wil spreken van een juridisch robuust beleidskader moet je eerst zorgen voor goede fundamenten. Voor ons gaat het dan ook over het gebruiken van de juiste data. De overheid moet er voor zorgen dat ze beschikt over voldoende en juiste gegevens om beleidskeuzes op te baseren. Daarbij moet je een gezond evenwicht vinden tussen landbouweconomische activiteit en toegevoegde waarde voor de natuur en de maatschappij. Daar wringt voor ons het schoentje.’

‘Wij kijken niet alleen naar het inkomen van de landbouwer. We hebben ook aandacht voor het maatschappelijk belang van de landbouw op het platteland. Dat gaat verder dan alleen produceren. Het gaat over een levend platteland, met allerhande activiteiten en tewerkstelling rond landbouw in de streken en dorpen waar geen industriële activiteit is. Al die zaken moeten de beleidsbepalers volgens ons meenemen in hun politieke overwegingen.’

De juiste data… U haalde al aan dat het bepalen van de bron van stikstofdepositie moeilijk is. Kan u dat verduidelijken?

‘Door verschillende regels te hanteren voor ammoniakstikstof en NOx ontstaat er een groot verschil in de omgang met de producenten. Landbouwers, bij wie het voornamelijk over ammoniak gaat, mogen de kritische depositiewaarden slechts met 0,025% overschrijden. Dit terwijl industriële producenten, bij wie het vooral over NOx gaat, tot 1% mogen gaan. Bij de minste overschrijding van die waarde wordt een vergunning geweigerd. De marge voor de landbouw is extreem laag, omdat ze daar tot drie cijfers na de komma gaan. Bij de industrie liggen de waarden tot 40 keer hoger.’

‘Zo hebben we gehoord dat Ineos een overschrijding heeft voor NOx en ammoniak van respectievelijk 0,49%.en 0,31%. Een landbouwbedrijf zou bij een overschrijding van 0,03 al naar een vergunning mogen fluiten. Wij zouden graag zien dat de overheid wetenschappelijk onderbouwt waarom dat verschil zo groot moet zijn. Als er al een verschil moet zijn… Op dit moment is die onderbouwing niet terug te vinden in de teksten die voorliggen. Op hoorzittingen hoor je dan wel een vage uitleg, maar ik betwijfel of die voor een rechtbank stand houdt. Wij zouden graag een gelijkschakeling zien, want stikstof is stikstof. Wat de bron ook moge zijn.’

Dat begrijp ik, maar die bronbepaling, daar schort toch ook iets aan?

‘De grote hotspot van stikstofproductie in Vlaanderen is de Antwerpse haven. Gezien NOx zich over een afstand tot 70 kilometer kan verplaatsen is de haven de grootste bepalende factor voor de depositie van stikstof op de Kalmthoutse Heide en het groot schietveld in Wuustwezel dat vorig jaar half is afgebrand. De impact van de haven reikt zelfs tot het Turnhouts Vennengebied. De landbouwers weten dat ook maar al te goed. Als overheid moet je dit soort factoren toch scherp kunnen aflijnen voor je doorgaat met zo’n streng beoordelingskader voor de landbouw.’

Belga

In de Voerstreek is 75% van de stikstofneerslag afkomstig uit het buitenland.

‘Er zijn nog voorbeelden waarbij het niet duidelijk is of de mogelijke schade aan de natuur wel afkomstig is van de landbouw, of zelfs maar van binnen de landsgrenzen. Zo heb je in de Westhoek het duinengebied van De Panne, waarrond voor landbouw haast niets meer mogelijk is. Alleen komt de grootste impact daar uit het buitenland, met de haven van het Franse Duinkerke. Voor de kust loopt een drukke scheepsvaartroute, ook buiten de landsgrenzen, waar dag en nacht schepen op zware olie varen. Dat levert heel wat stikstofdepositie op. Ik maak me de bedenking of het opdoeken van landbouwbedrijven veel impact gaat hebben op een eventuele stikstofproblematiek in dat gebied.’

‘Als laatste voorbeeld heb je nog de Voerstreek. Daar zie je impact van de industrie rond Luik, Nederlands Limburg en het Duitse Ruhrgebied. 75% van de stikstofneerslag is er afkomstig van het buitenland. In de Voerstreek zijn gebieden aangeduid in het kader van Natura2000. Alleen gaat de natuur er niet geholpen worden door alle koeien weg te halen. Integendeel. Je hebt de veehouderij nodig om het landschap te behouden zoals het is. Die landbouwactiviteit past al eeuwenlang bij de regio. Voor die mensen is het moeilijk te aanvaarden dat ze daar plots moeten verdwijnen.’

‘Alles afschuiven op de kap van de boeren is niet rechtvaardig. De overheid moet nauwkeurig in beeld brengen wat waar écht nodig is voor het behoud van bepaalde natuurgebieden. Dan zou wel eens kunnen blijken dat we op een andere manier met de stikstofproblematiek moeten omgaan. U ziet, het is niet omdat we minister Demir uitnodigen voor infoavonden, dat we haar naar de mond praten. Wij zijn en blijven kritisch.’

Uw collega’s van de Boerenbond gaan wel verder. Te ver, volgens Demir. Zij beschuldigt hen van het verspreiden van desinformatie. Die relatie zit niet snor.

‘Ik kan geen uitspraken doen over de rol die de Boerenbond speelt achter de schermen. Ik stel wel vast dat sinds de bevoegdheden Landbouw en Omgeving gesplitst zijn, en die dus niet meer bij dezelfde minister zitten, bepaalde kringen het daar moeilijk mee hebben. Gezien de impact van het beleidsdomein Omgeving op de landbouw groter is dan die van het beleidsdomein Landbouw, is het voor de sector belangrijk om de lijnen met die minister zo kort mogelijk te houden. Vandaag is dat Zuhal Demir, binnen twee jaar kan dat iemand anders zijn.’

‘Ik voel aan dat er veel ruis zit op de lijn tussen de minister en de Boerenbond. Ik merk ook dat de leden van de Boerenbond geneigd zijn om alle schuld te leggen bij de minister, die niet zou willen luisteren naar de bezwaren van de landbouwers. Zij lijken het hele juridische aspect en de voorgeschiedenis te negeren, mogelijk omdat hen dat niet verteld werd. Ik heb dat vastgesteld aan de hand van de vragen en tussenkomsten van actieve leden van de Boerenbond die op onze infoavonden aanwezig waren. Ik vind dat jammer.’

‘Wij hebben na het stikstofarrest altijd gezegd dat we het verhaal zouden brengen zoals het zich heeft ontwikkeld. Het stikstofarrest is wat het is, we moeten nu vooruit. Wij kunnen daar niet omheen. De politiek kan dat evenmin. Waar we wel over kunnen praten, is de manier waarop we de doelstellingen kunnen bereiken. Ik kon ook harde syndicale taal gesproken hebben, maar ik help geen enkele boer door de waarheid, zoals die momenteel juridisch vorm heeft gekregen, te verdoezelen.’

U kan praten met deze minister?

‘Ik heb vanaf de eerste ontmoeting aangevoeld dat Demir iemand is die recht door zee is. Bij dat gesprek was onze ondervoorzitter, evenals de jongerenvoorzitter, aanwezig. We hadden alle drie het gevoel dat Zuhal Demir met ons in gesprek kon treden. Er was wederzijds respect. Dat is zo tot op de dag van vandaag. Dat er gediscussieerd wordt over dossiers lijkt me logisch. Maar er is wel een blijvend contact en er kan op een open manier gepraat worden. Ook over dit moeilijke dossier. Ik ga er van uit dat dit de komende maanden niet zal veranderen, gezien het belang hiervan voor de sector. Het ABS heeft een goed contact met de minister, haar kabinet en haar administratie. Wij rekenen ook bij hen op het gezond verstand om tot een oplossing te komen. In het belang van iedere land- en tuinbouwer.’

Wat verwacht u van het openbaar onderzoek en welke oplossingen schuift u naar voor?

‘We verwachten dat men rekening houdt met de inbreng vanop het terrein. Ik reken vooral op het beter onderbouwen van beslissingen. Bepaalde voorstellen uit de tekst van het stikstofakkoord moeten beter wetenschappelijk onderbouwd worden, zoals ik eerder al aanhaalde. Op los zand gebouwde regelgeving, zoals het voorlopige kader dat door de rechtbank onderuit gehaald werd, daar zit niemand nog op te wachten en dat kunnen we ons echt niet meer permitteren.’

‘Ik zie een aantal zaken die kunnen bijdragen tot een oplossing. Zo kan de regering rekening houden met de natuurlijke uitstroom die tegen 2030 zeker zal gebeuren. Boeren die tegen dan op pensioen gaan kan je via een contract binden om het bedrijf stop te zetten in plaats van over te laten. Verder zie ik een belangrijke rol weggelegd voor de zogenaamde ‘warme’ sanering binnen de varkenshouderij. Dat gaat over het vrijwillig uitkopen van boeren die willen stoppen. Velen zien het niet meer zitten nog te investeren en stappen liever uit de sector wanneer ze die kans krijgen. Op die manier zal het stikstofbad al voor een groot deel leeglopen.’

‘De overheid moet de doelstellingen die ze voor ogen heeft aftoetsen aan de ingrepen die ze wil opleggen aan de boeren. Er is nu sprake van een flexibele drempel voor ammoniak. Vandaag ligt die op 0,025%. Die zou men in een nieuw kader, afhankelijk van de evolutie, kunnen optrekken tot 0,8%. Dat proces naar boven toe zie ik graag verankerd in het definitieve akkoord, maar dan naar 1 procent om op gelijke voet beoordeeld te worden met de industrie.’

‘Uiteindelijk willen we een degelijke socio-economische analyse. Daar kan de regering op korte termijn voor zorgen. Er zijn pakken data beschikbaar over dierlijke en industriële productie bij de verschillende beleidsdomeinen. Die moet men samen leggen en alle elementen die kunnen bijdragen tot het reduceren van de stikstofdeposities meenemen in die analyse. Ik spreek dan ook over waterzuiveringsstations, want die staan niet vermeld bij de lijst van uitstootbronnen. Nochtans worden daar menselijke fecaliën verwerkt waar ook uitstoot bij komt kijken. Dat die emissiebron niet werd meegenomen in het totaalplaatje doet menig landbouwer de wenkbrauwen fronsen.’

‘Ik ga er van uit dat wanneer de administratie de input vanuit de sector degelijk verwerkt, we kunnen komen tot een werkbaar kader dat rekening houdt met reële cijfers, met de economische en maatschappelijke impact. Wanneer dan blijkt dat er toch bedrijven moeten sluiten, kan de overheid daar op een correcte manier mee omgaan door er een volwaardig budget tegenover te zetten. Zo kan men het veroorzaakte leed ten volle compenseren om de getroffen mensen zonder schulden met een wit blad te laten beginnen.’

Stuurgroep Turnhouts Vennengebied

Hendrik Vandamme (ABS): ‘Veehouderij is nodig om het eeuwenoude landschap te behouden’