In 2011 nodigde het Nederlandse televisieprogramma Vrije Geluiden de Hongaarse orkestleider Iván Fischer uit voor een gesprek over Mahler. Fischer is uitermate innemend en spreekt Nederlands met het elegante Duitse accent dat de voormalige landen van het Oostenrijk-Hongarije typeert. Na enkele algemene bespiegelingen over Mahlers leven en zijn eigen ervaringen als dirigent gaat het gespreksonderwerp over op de Zesde Symfonie, gekend onder de bijnaam Tragische.

‘Mahler had een soort profetisch gevoel van wat komt in de 20ste eeuw’, zegt Fischer, alvorens het begin van het stuk op te zetten. Bij het horen van de zware, tragische militaire marstonen fronst hij de wenkbrauwen en krijgt plots een ernstige blik. ‘Hier hoor ik gewoon de catastrofe van de 20ste eeuw… wie zijn de mensen die zo militant marcheren? Dat zijn de nazi’s.’

De belichaming van de Dubbelmonarchie

Was Mahler een profeet? Dat hangt ervan af wat met de term bedoeld wordt. Het is natuurlijk niet zo dat hij letterlijk de twee wereldoorlogen en de Holocaust voorspelde. Maar zijn muziek heeft iets bijzonders, ze lijkt bijna een raadsel dat de luisteraar moet oplossen. Mahlers werken vormen een enigma. Wie bijvoorbeeld zijn meesterlijke Tweede Symfonie beluistert, maakt anderhalf uur lang een gevoel van vertwijfeling mee en blijft nadien onbevredigd achter. Wat betekent het nu in godsnaam?

De grote kracht van muziek schuilt in het feit dat ze – nog meer dan literatuur of theater – in staat is de omliggende wereld in zich op te nemen. Doorheen de grootste muzikale werken weerklinkt niet alleen de specifieke visie van de kunstenaar, maar ook steeds de Zeitgeist waarin ze geschreven zijn. In de echte chef d’oeuvres trekt de geschiedenis haar onmiskenbare spoor.

In zekere zin kon er dus niemand beter geschikt zijn om de 19de eeuw in de kunst te vertalen dan Mahler. Mahler vormde de belichaming par excellence van Oostenrijk-Hongarije, en Oostenrijk-Hongarije belichaamde op zijn beurt de 19de eeuw. De Duitstalige Jood uit Bohemen die carrière ging maken in Wenen weerspiegelde de beste traditie van de Habsburgse monarchie: haar vermogen om enggeestig nationalisme te temperen en verschillende volkeren onder eenzelfde kroon te verenigen. Mahler was zich daar bewust van – en wist ook dat die traditie niet lang meer zou standhouden.

Hartverscheurende tragiek

Wanneer de onheilspellende beginnoten van de eerste beweging weerklinken, hebben we dus niet alleen te maken met de uitvaartplechtigheid (Totenfeier, zoals de beweging oorspronkelijk heette) van één overledene, maar van een hele beschaving. Fischer heeft gelijk: Mahler ziet de catastrofe aankomen, en de Tweede Symfonie is een laatste eerbetoon aan een wereld die gedoemd is om te verdwijnen, verpulverd onder de meedogenloze hamer van de Vooruitgang.

De muziek begint aftastend en dreigend, met korte opeenvolgende tremolo’s, bijna alsof het noodlot haar vreselijke gelaat maar met mondjesmaat durft te onthullen, als een flikkerende schaduw die om een tanende vlam heen danst, wachtend op het onvermijdelijke. Langzaam klimt ze op, steeds intenser en wanhopiger. We zijn getuigen van een doodsstrijd, de laatste poging van een tijdperk om te weerstaan aan de krachten die gedoemd zijn haar einde in te huldigen. De 19de eeuw laat ons haar zwanenzang horen.

De beweging is een van de meest hartverscheurende stukken die ooit geschreven zijn. De cyclische ontwikkeling, gebouwd op terugkerende (begin)motieven en crescendo’s die steeds heviger worden, onderstreept de tragiek van het geheel. Ja, tragiek, dat is het juiste woord. De tragische held is immers hij die na uitputtend verzet heldhaftig het lot aanvaardt omdat hij weet dat het bezegeld is. Il ne lui reste plus qu’à sombrer avec élégance.

Requiem

De tweede en derde bewegingen zijn respectievelijk een elegant menuet en een soort misvormde, groteske wals die enorm doet denken aan het laatste gedeelte van Berlioz’ Symphonie Fantastique. Het zijn allebei beelden uit het verleden, van balzalen gevuld met dames in stralende japons en heren in onberispelijk avondkostuum. Maar ze alluderen ook op het verval dat ons steeds weer herinnert aan de onhoudbaarheid van deze wereld. De dansparen staan op het dek van de Titanic.

In het zuivere en onschuldige vierde deel zingt de alto O Röschen Rot, een tekst uit de bundel Des Knaben Wunderhorn die Mahler zo vaak gebruikte in zijn werk. Het is een gedicht dat de gelatenheid (verslagenheid?) weergeeft van iemand die het einde heeft aanvaardt en nu slechts wenst terug te keren tot God. Ach nein! Ich ließ mich nicht abweisen! Ich bin von Gott und will wieder zu Gott! De mierzoete tonen verraden in niets het turbulente requiem dat ons te wachten staat.

God is dood

De finale van het stuk neemt een halfuur in beslag en is een waarlijke achtbaan aan emoties. Verschillende thema’s en motieven, sommige hernomen uit voorgaande delen, passeren de revue. Het begint met een gepijnigde muzikale uitroep, waarna de meester ons trakteert op een ontwikkeling met zachte en luide, dramatische en rustige passages. Het geheel belichaamt het turbulente proces van wederopstanding en heropbouw. Het is hoopvol en melancholisch tegelijk. Uit de muziek spreekt een verpletterend besef van wat we verloren hebben met het vertrek van de 19de-eeuwse wereld uit de gang der geschiedenis.

Wat schreef Nietzsche ook al weer? Sollte es denn möglich sein! Dieser alte Heilige hat in seinem Walde noch nichts davon gehört, daß Gott tot ist!

Mahler mag dan wel geen profeet geweest zijn, hij was in ieder geval onmiskenbaar visionair. Zijn Tweede Symfonie staat ons toe een glimp opvangen van de toekomst van de moderniteit, wanneer haar onverbiddelijke voortgang alle schoonheid en elegantie uit de wereld geholpen heeft. De krachten die deze leemte opvullen huldigen een duister tijdperk in dat enkel de hoop op herrijzenis draagbaar kan maken.

Symphonie Fantastique

De zwanenzang van de 19de eeuw