Uit een online enquête op vraag van VRT NWS en De Standaard blijkt dat 60% van de Vlamingen er wel iets voor voelt om de democratie te vervangen door een technocratie – een bestuursvorm waarin experten de beslissingen nemen in plaats van democratisch verkozen politici. Meer nog, 35% verlangt ook naar een sterke leider ‘die zich niet drukt hoeft te maken om parlement en verkiezingen’.

Een enquête is maar een enquête natuurlijk. In hetzelfde onderzoek geeft 81% van de mensen ook aan bij een democratisch systeem te zweren. Die tegenstrijdige resultaten kunnen op vanalles wijzen. Dat de enquête niet serieus genomen moet worden. Of dat de mens niet altijd goed weet naar wat hij verlangt.

Ik veronderstel in alle geval dat de VRT niet verwonderd is over de hang naar technocratie bij de bevolking. Hebben ze de laatste drie jaar niet precies dit gedaan, een openbare omroep gecreëerd waarin politici als kinderen op de schoolbanken van de maatschappij gezet werden en de ‘experten’ als leraars vooraan in de klas?

Ik zeg er direct bij: ik ben niet verwonderd dat de VRT voor deze aanpak gekozen heeft. En al helemaal niet dat een deel van de bevolking erin meegaat. Binnen het dominante mens- en wereldbeeld is deze keuze niet alleen logisch, ze is zelfs een ethische plicht.

Universum

Het materialistische wereldbeeld bekijkt het universum met alles erop en eraan als een grote machine die tot in de kern rationeel kan begrepen worden. Dan is het perfect logisch dat je experten – mensen met veel rationele kennis omtrent de machine dus – de beslissingen laat nemen. Op welke gronden zou je een democratisch verkozen politicus beslissingen laten nemen als de machine hapert, bijvoorbeeld tijdens pandemieën en klimaatcrisissen? Dat is niet alleen dom, het is crimineel.

Technocratie is de onvermijdelijke consequentie van een wereldbeeld dat gelooft dat de essentie van het leven rationeel begrijpbaar is. De vraag dringt zich dus op: is dat echt zo? Ik zie sommigen de wenkbrauwen fronsen: ‘Hoe zouden de feiten en de dingen zich anders gedragen dan rationeel? Het succes van de wetenschap bewijst dat toch?’ Dat hangt ervan af hoe je wetenschap bekijkt.

Wetenschap is aan de ene kant een indrukwekkende accumulatie van rationele kennis. Ze bezorgde ons supersnel internet en atoombommen. Maar aan de andere kant is ze ook een praktijk die ons weergaloos toont dat de essentie van het leven eeuwig en altijd aan rationeel begrip en controle ontsnapt. Het gedrag van elementaire materiële deeltjes, bijvoorbeeld, is vanuit het oogpunt van het ‘gezonde verstand’ compleet absurd. Nobelprijswinnaar en fysicus Niels Bohr gaf daar uitdrukking aan met de gevleugelde woorden: ‘Als het over atomen gaat, kan de taal enkel als poëzie gebruikt worden’.

De complexe en dynamische systeemtheorie toont het ons nog veel duidelijker: elk complex en dynamisch systeem – en dat betreft de meeste fenomenen in de natuur toe – gedraagt zich uiteindelijk, letterlijk, als een irrationaal getal. Het kan zich ten allen tijde chaotisch gaan gedragen en wordt dan volstrekt rationeel onvoorspelbaar.

Daarom is rationele kennis altijd en eeuwig onafgewerkt en in beweging. Wat vandaag in wetenschap correct is bevonden, zal morgen achterhaald zijn. En in haar tocht voorwaarts volgt de wetenschap niet eens een rechte lijn. Ze cirkelt rond het object dat ze probeert te begrijpen en zwenkt daarbij op een onvoorspelbare manier.

Kompas van rationele kennis

De wetenschappelijke kennis van morgen kan het omgekeerde zeggen van de wetenschappelijke kennis van vandaag. Volgens Niels Bohr – ik laat hem nog een keer aan het woord – was dat zelfs een kenmerk van elke vergevorderde theorie: ze eindigt in paradoxen. Varen op het kompas van rationele kennis is daarom als varen op een kompas dat vandaag naar het noorden stuurt en morgen naar het zuiden.

Wetenschap is ontegensprekelijk een van de grootste producten van de mensheid en we moeten het pad van de rationele analyse telkens weer tot op het einde bewandelen. Maar rationele kennis is niet het einddoel van de reis. En ze kan ook niet het richtinggevende principe van het leven zijn. De technocratische gedachte is in dit opzicht naïef.

Wat kan dan wél het richtinggevende principe zijn? Het begin van het antwoord werd al gegeven door grote wetenschappers. Om het met de woorden van wiskundige en grondlegger van de systeemtheorie Renée Thom te zeggen: als je een object lang genoeg rationeel bestudeert, ontwikkel je het vermogen ‘om in de huid ervan te kruipen’. Je krijgt er een bepaalde voeling mee, op net dezelfde manier als een leerling in de ambachten of kunsten plots ‘voeling’ krijgt met zijn métier of kunst.

Het is op dat punt dat een technisch-rationeel weten een kwalitatieve sprong maakt en een vorm van waarheid wordt die door de oude Grieken aangeduid werd met de term techné. Rationele kennis is altijd een kennen van buitenaf. Techné daarentegen komt overeen met een aanvoelen van de binnenkant en essentie van het object.

Eenzaamheid

Als het te kennen object een ander mens is, of een samenleving, of het menselijke bestaan zelf, dan zorgt dit aanvoelende kennen ervoor dat mensen zich echt verbinden met elkaar, dat een leider voeling heeft met de mensen die hij leidt en dat de mens voeling krijgt met de essentie van zijn bestaan. Als dusdanig biedt dit soort kennen een oplossing voor de grootste kwalen van de Verlichtingsmaatschappij: de eenzaamheid en verbrokkeling van de samenleving, de verwording van leiderschap tot bureaucratische tirannie-zonder-tiran en de toenemende ervaringen van zinloosheid van het leven.

We kunnen op die manier het idee van de technocratie zowel op een negatieve als een positieve manier invullen. In negatieve zin is technocratie een staatsvorm gebaseerd op technisch-rationele kennis, in positieve zin is ze een samenleving gebaseerd op techné – een soort voelend kennen waar rationeel-technische kennis slechts de aanloop toe is. Het is misschien naar dit laatste soort samenleving dat mensen op zoek zijn als ze in één en dezelfde enquête aangeven zowel naar een technocratische, sterke leider als naar een democratie te verlangen.

systeemtheorie

Liever een regering van experten