Altijd al had ik een zwak voor schrijvers uit Centraal-Europa. Neem nu Karel Čapek. Hij was pas achtenveertig toen hij op kerstdag 1938 in Praag overleed, uitgeput, pessimistisch over de toekomst van Europa. Hij schreef met die vreemde mengeling van lichtvoetigheid en diepgang die meer van het leven toont dan ingewikkelde psychologische analyses.

In de roman Een doodgewoon leven, die vier jaar voor het overlijden van de auteur in het Tsjechisch verscheen, staat een aangrijpende passage over een schuchtere, stotterende telegrafist die werkt in een godvergeten doorgangsstation.

Beschaamde postzegelverzamelaar

Hij is postzegelverzamelaar en schaamt zich daar tegenover zijn collega’s voor, dus doen die alsof ze het niet weten. Maar ze laten tussen zijn papieren, tussen de bladzijden van het boek dat hij aan het lezen is, elke postzegel glijden die ze te pakken krijgen.

Toen ik met sympathie en instemming de passage las, vroeg ik me af of hij nog wel ‘van deze tijd’ is. Want ja, de telegrafist wordt toch maar lekker bedrogen

Zo treft de telegrafist in de zak van een oude jas zegels van Perzië aan of vindt hij tussen het verfrommeld stuk papier waarin hij zijn eten meebracht een Chinese postzegel met een draak erop. Bij elke ontdekking wordt hij helemaal rood en lopen zijn ogen vol tranen van ontroering en verwondering. Daarbij werpt hij een steelse blik op zijn collega’s. Die laten niets merken. Weten zij veel dat de telegrafist een postzegelverzamelaar is.

Lekker bedrogen

Toen ik met sympathie en instemming de passage las, vroeg ik me af of ze nog wel ‘van deze tijd’ is. Want ja, de telegrafist wordt toch maar lekker bedrogen. Altijd weer ontdekt hij prachtige postzegels, op de gekste plaatsen. Heerlijk is dat, maar hij beseft niet dat het allemaal doorgestoken kaart is.

Beseft hij het werkelijk niet? Hij koestert alleszins een vermoeden, want hij werpt een steelse blik op zijn collega’s. Daar blijft het bij.

Onze tijdsgeest

Om twee redenen staat de passage haaks op onze tijdgeest. Vooreerst is er het ‘bedrog’. Daar zijn we vandaag tegen. Eerlijkheid boven alles, hoe barbaars ze ook is. Als een dodelijk zieke patiënt er slecht uitziet, zou je hem dat vooral moeten vertellen.

In de zin van: ‘Oei. Nu schrik ik echt. U ziet er buitengewoon beroerd uit. Beroerder dan ik had gedacht, om eerlijk te zijn.’ Het is niet omdat de toekomst van de betrokkene angstaanjagend kort wordt, dat hij zijn recht op oprechtheid verliest. Niets mag worden verzwegen. Onze tijd is daarover helder: eerlijkheid boven alles. Terwijl ze een gruwelijk marteltuig kan zijn.

Zelfbedrog om te overleven

Bedrog is dan weer niet populair. Als iemand een bedrieger wordt genoemd, geldt dat zelden als een eretitel. Terecht. bedrog was in de jaren dertig niet leuk en is dat vandaag evenmin. Althans, in principe. Want er zijn uitzonderingen.

Kortom, een beetje zelfbedrog houdt ons overeind, zolang het niet al te karikaturaal wordt

Zonder een lichte vorm van zelfbedrog kunnen we niet overleven. Als het om intelligentie gaat, rekenen de meeste mensen zich bij de vijftig procent slimste. Maximaal geven ze toe dat ze zich ergens rond het gemiddelde situeren.

Om jezelf op het vlak van verstand bij de onderste helft van de bevolking te rangschikken, moet je al razend intelligent zijn, een geluk dat slechts een minderheid ten deel valt. Kortom, een beetje zelfbedrog houdt ons overeind, zolang het niet al te karikaturaal wordt.

Een geschenk

Zelfbedrog, tot daaraan toe dus. Maar mag je ook anderen bedriegen? Schuchtere postzegelverzamelaars zoals de telegrafist? Hopelijk wel. Het sympathiek bedoelde bedrog is in zijn geval een geschenk. De bedeesde jongeling is altijd weer blij verrast, verrukt, wanneer hij op de meest onverwachte plaatsen een prachtige postzegel aantreft. Het bedrog maakt zijn leven mooier.

En, tweede argument, het gaat niet om iets wezenlijks maar om een detail aan de rand van het bestaan. Om een postzegelverzameling. Die kan tot vreugde leiden, maar nooit tot complete vervulling. Ze vervangt het echte leven niet. Ze geeft het enkel op sommige momenten een gouden randje. De schoonheid van het liefdevolle bedrog. Laten we haar herontdekken.

Stille vermoeden

Ik meldde dat er nog een tweede punt in de door Karel Čapek beschreven scène is dat moeilijk verenigbaar blijkt met onze tijdgeest. Het gaat om de houding van de telegrafist zelf. Hij vermoedt wel degelijk dat de onverwachte vondsten van exotische postzegels geen toeval kunnen zijn, dat zijn collega’s er iets mee te maken hebben.

Maar hij onderzoekt de zaak niet ten gronde. Hij vat geen speurtocht naar de waarheid aan, naar het onomstotelijke bewijs, daarbij desgevallend geholpen door de wetenschap. Geen vingerafdrukken. Geen verborgen camera’s avant la lettre. Niets van dat alles.

De schuchtere telegrafist neemt genoegen met het stille vermoeden, omdat het hem meer vreugde biedt dan het harde bewijs. Dat zou de waarheid, die hij in zijn diepste binnenste ook wel kent, alleen maar minder mooi maken.

telegrafist

De schoonheid van bedrog