Vlak op de grens met het huidige Wit-Rusland en Oekraïne ligt het Russische stadje Lokot. Van 1941 tot 1943 bestond hier een autonoom zelfbestuur onder de Duitse bezetter. In de door Russen min of meer zelfstandig, maar op nationaalsocialistische wijze geleide regio woonde een half miljoen mensen. Het zelfbestuur beschikte over een eigen ‘Russisch Bevrijdingsleger’, het zogenaamde RONA. Dat bestond op zijn hoogtepunt uit circa 10 000 man. Tijdens schermutselingen met partizanen werden continu krijgsgevangenen gemaakt.Die werden zonder veel omhaal ter dood veroordeeld. Daardoor stonden de gevangenenbewakers voor een probleem. Totdat de 21-jarige Antonina Makarova aan het begin van 1942 haar opwachting maakte in Lokot.

Kinderjaren en jeugd

Antonina (verkleinnaam: Tonja) Makarovna Makarova ziet naar verluidt ergens in 1921 het levenslicht in het dorpje Malaja Volkovka bij Smolensk. Door een misverstand op school wordt ze als enige van haar zes broers en zusters met de achternaam Makarova en niet Panfilova, de naam van haar ouders, geregistreerd. Als de onderwijzeres naar haar naam vraagt, durft ze uit verlegenheid niets te zeggen. Een van haar klasgenoten zegt dan: ‘Ze is er een van Makar’, in het Russisch ‘Makarova’. Deze achternaam behoudt ze. Ook haar ouders corrigeren de foute naam niet meer. In haar paspoort en latere militaire identiteitskaart heet ze aldus Antonina Makarova.

Makarova gaat 8 jaar lang naar de dorpsschool, alvorens het gezin naar Moskou vertrekt, waar ze de laatste twee klassen afmaakt. Na haar schooltijd begint ze aan een opleiding tot verpleegkundige. Die hangt ze echter direct na het uitbreken van de oorlog aan de wilgen om haar droom te verwezenlijken. Ze wil namelijk in in de voetstappen treden van haar heldin ‘Anka met de mitrailleur’ uit de in die tijd beroemde film Tsjapaev.

Bij de Hilfspolizei

Ze vertrekt naar het front, waar ze na de slag bij Brjansk in september 1941 wordt gearresteerd door de Duitsers. Samen met de soldaat Nikolaj Fedtsjoek ontsnapt ze echter uit krijgsgevangenschap. Het paar houdt zich schuil in de bossen in de hoop aansluiting te vinden bij communistische partizanen of het Rode Leger. In januari 1942 bekent Fedtsjoek dat hij vrouw en kinderen heeft in een dorp niet ver van Lokot en verlaat Makarova. Gedesillusioneerd strijkt ze neer in Lokot, waar ze naar verluidt een tijdlang als prostituee leeft alvorens haar diensten aan de Hilfspolizei aan te bieden.

In navolging van ‘Anka met de mitrailleur’ vertelt Makarova dat ze graag een mitrailleur zou willen hebben om de massale terechtstelling van terdoodveroordeelde partizanen en hun gezinnen over te nemen. Uiteraard wordt deze ondankbare taak graag aan haar overgedragen. Zowel de Duitsers alsook de Russische gevangenenbewakers zijn er niet op gebrand in koelen bloede mensen neer te schieten.

‘Alle terdoodveroordeelden waren voor mij gelijk’

Later zegt Makarova hierover: ‘Ik kende de mensen die ik neerschoot niet. Zij kenden mij niet. Dus ik schaamde me niet voor hen. Soms schoot ik, liep dichterbij, en dan bewoog er nog eentje. Dan schoot ik ze in het hoofd, zodat ze niet hoefden te lijden. Enkele gevangenen droegen een stuk karton om de nek met het woord “partizaan” erop. Sommigen zongen voor ze stierven. Na de executies maakte ik de mitrailleur schoon in mijn wachthuisje of op de gang. Er was genoeg munitie…’

‘Alle terdoodveroordeelden waren voor mij gelijk. Alleen het aantal varieerde. Meestal kreeg ik het bevel een groep van 27 personen neer te schieten, zoveel mensen als er in één cel pasten. Ik schoot ongeveer 500 meter van de gevangenis naast een of ander gat. De gearresteerden werden in een rij naast de kuil gezet. Een van onze mannen rolde mijn mitrailleur naar de plek van executie. Op bevel van mijn superieuren knielde ik en schoot iedereen overhoop net zolang tot er geen beweging meer in zat…’

Gered door syfilis

Gedurende haar tijd in de Republiek van Lokot is ‘Tonja met de mitrailleur’ verantwoordelijk voor minstens 1500 terechtstellingen. Voor iedere executie ontvangt ze 30 Reichsmark die ze met haar vriendinnen in de plaatselijke club verbrast. In de zomer van 1943, wanneer het Rode Leger reeds voor de poorten van Lokot staat, krijgt Makarova syfilis, waarop ze wordt opgenomen in een hospitaal achter de frontlijn. Hier maakt ze kennis met een Duitse soldaat die haar in zijn vrachtwagen meeneemt naar Polen. De Duitser sterft tijdens een luchtaanval en Makarova wordt opgepakt en in Königsberg, het huidige Kaliningrad, in een concentratiekamp geïnterneerd.

Een nieuw begin als oorlogsheld

Na de bevrijding van het kamp door de Sovjets doet ze zich met een militaire identiteitskaart van een overleden medegevangene voor als verpleegster die aan het front had gewerkt. Kort daarop vindt ze een betrekking in een hospitaal. Hier maakt ze kennis met de sergeant Viktor Ginzburg wiens familie door de nazi’s is vermoord. Het paar trouwt en krijgt twee dochters. Haar man en dochters weten niets van Makarova’s oorlogsmisdaden. Het gezin vestigt zich in de jaren zestig in Lepel, in de Wit-Russische SSR waar Antonina Ginzburg-Makarova gaat werken in een textielfabriek als controleur. Ze geniet evenals als haar man alom respect als oorlogsveteraan. Op de dag van de overwinning mag ze voor schoolkinderen over haar zogenaamde heldhaftige belevenissen aan het front berichten.

Op zoek naar de beul van Lokot

Onmiddellijk na de bevrijding van Lokot beginnen de Sovjetautoriteiten met de zoektocht naar ‘Tonja met de mitrailleur’. De achtergebleven inwoners van de regio kunnen slechts zeer summiere informatie geven. Ze was uitsluitend bekend onder haar bijnaam. De enige informatie die de rechercheurs weten te verzamelen, is dat het moet gaan om een ongeveer 20-jarige donkerharige vrouw met een zware en doordringende oogopslag, waarschijnlijk afkomstig uit Moskou. In krijgsgevangenenkampen en hospitalen wordt grondig nagevorst. Vooreerst zonder resultaat. Uiteindelijk gaan de met het onderzoek belaste medewerkers ervan uit dat ze is omgekomen of naar het buitenland gesluisd door de nazi’s.

Pas in 1976 komt er ineens weer beweging in de zaak bij een schermutseling op het stadsplein van Brjansk. Oorzaak van het gevecht is dat een oud-inwoner een zekere Nikolai Ivanin heeft herkend als de gevangenisdirecteur van Lokot tijdens het autonome zelfbestuur. Ivanin, die al die tijd voortvluchtig was, ontkent niets en geeft een gedetailleerd verslag van zijn activiteiten tijdens de bezetting. Hij vertelt eveneens over een vrouwelijke gevangenbewaarder met wie hij een korte affaire had.

Hoewel Ivanin zijn ondervragers de niet geheel correcte naam Antonina Anatolievna Makarova geeft, kan de KGB op basis van deze informatie alle Sovjetburgers met de passende leeftijd en de naam Antonina Makarova natrekken. Dit zijn ongeveer 250 personen. De zoektocht blijft echter zonder resultaat. De ware Makarova staat niet op de lijst van verdachten, omdat het onderzoek alleen vrouwen betreft die in het geboorteregister onder de naam Makarova staan vermeld. Antonina Ginzburg-Makarova werd bij geboorte, net als haar ouders, broers en zussen, geregistreerd als Panfilova. Pas tijdens haar schooltijd kreeg ze per abuis de achternaam Makarova.

De zoektocht wordt beloond

Makarova’s echte achternaam wordt bij toeval bekend als een van haar broers die werkt voor het Ministerie van Defensie in 1976 een aanvraag indient om op dienstreis naar het buitenland te mogen. Hij geeft aan dat hij zes broers en zussen heeft, allen met de achternaam Panfilov(a), met uitzondering van één zuster, Antonina Ginzburg. Zij draagt de meisjesnaam Makarova. Dit feit trekt de aandacht van de KGB. Na haar in het Wit-Russische Lepel te hebben opgespoord, durven ze de alom gerespecteerde oorlogsveteraan niet te arresteren zonder overtuigend bewijs. Ginzburg-Makarova wordt voorlopig alleen geschaduwd. De rechercheurs verzamelen een jaar lang bewijsmateriaal en gaan op zoek naar overlevenden die haar kunnen identificeren.

Nadat er voldoende getuigen zijn gevonden wordt Ginzburg-Makarova samen met een aantal andere veteranen door het militaire registratiebureau opgeroepen, naar verluidt om informatie te verifiëren voor het toekennen van onderscheidingen. Hier begint een KGB-officier een voorzichtig gesprek met Ginzburg-Makarova over haar leven tijdens de oorlog. Het blijkt alras dat ze niet in staat is eenvoudige vragen te beantwoorden over de locatie van de militaire eenheden waar ze heeft gediend. De namen van haar commandanten is ze compleet vergeten. Ze verklaart een slecht geheugen te hebben.

In juli 1978 besluiten de rechercheurs een experiment uit te voeren: ze brengen één van de getuigen naar de textielfabriek, terwijl Makarova onder een voorwendsel naar buiten wordt gelokt. De getuige, die haar vanuit het raam in de gaten houdt, identificeert haar, maar dat alleen is niet genoeg. De rechercheurs zetten een tweede experiment op poten. Ze brengen twee andere getuigen naar Lepel die ‘Tonja met de mitrailleur’ eveneens herkennen.

Het einde van ‘Tonja met de mitrailleur’

Ginzburg-Makarova wordt gearresteerd en komt in voorarrest in de gevangenis van Brjansk. In het begin wordt gevreesd dat ze zelfmoord zal plegen, dus stoppen ze een vrouwelijke bewaker als medegevangene in de cel. Deze stelt al snel vast dat Makarova zeer rustig blijft en er zelfs van overtuigd is dat ze vanwege haar leeftijd maximaal drie jaar gevangenisstraf zal krijgen. Ook maakt ze plannen voor de toekomst en vindt het vooral jammer dat ze van baan en woonplaats zal moeten veranderen. Ze laat zich graag verhoren, waarbij ze steeds dezelfde gelijkmoedigheid aan de dag legt en onomwonden vragen beantwoordt. Tijdens de schouw op de plaats delict in Lokot, begrijpt ze niet waarom enkele inwoners naar haar spugen.

Op 20 november 1978 bevindt de rechter van de regionale rechtbank van Brjansk Antonina Ginzburg-Makarova schuldig aan de moord op 168 personen. Van de rest van haar slachtoffers kon de identiteit niet meer worden vastgesteld. Ze wordt veroordeeld tot de doodstraf. Deze maximale strafmaat is voor veel procesdeelnemers een verrassing, vooral ook door haar voorbeeldige gedrag in de naoorlogse periode en het feit dat 1979 in de Sovjet-Unie was uitgeroepen tot het jaar van de vrouw. Antonina Ginzburg-Makarova bekent schuld en neemt het oordeel in alle gelatenheid op. Haar echtgenoot Viktor heeft er duidelijk meer moeite mee en barst in tranen uit. Hij schrijft een enorm aantal verzoeken om genade aan het Centraal Comité, andere Sovjetinstanties en zelfs aan de Verenigde Naties. Het mag niet baten. Op 11 augustus 1979 wordt ‘Tonja met de mitrailleur’ als de laatste vrouwelijke oorlogsmisdadiger in de Sovjet-Unie geëxecuteerd.