Whoever controls the media, controls the mind. Velen maken zich zorgen over de macht van grote techfirma’s die, ondanks de economische terugslag van de coronacrisis, enkel toenam. De slag om het internet, een documentaireserie van VPRO Tegenlicht, gaat hierover. De privacydesigner en techcriticus Tijmen Schep discussieert er met presentator Roland Duong. Aanvankelijk is het thema niet geheel uitgekristalliseerd. Maar toch wordt het volgende al snel duidelijk: wat zijn nerds, en hoe heeft de macht van Silicon Valley nerds gecorrumpeerd?

Allereerst onderscheiden zij nerds van dorks en geeks. Dit is aan de hand van factoren zoals sociale vaardigheid, intelligentie, een gradatie van fascinatie of zelfs obsessie met een onderwerp en bedrevenheid met technologie. ‘Mijn dochter moet niets hebben van nerds’, aldus de presentator. ‘Maar ik zeg haar: “Pas op, voordat je het weet zit je in Revenge of the Nerds. Want die gasten krijgen alle macht en bepalen straks welk baantje jij krijgt.”’ Tijmen Schep wil dit nuanceren — nerds zijn niet zo sociaal en politiek vaardig — maar krijgt direct het deksel op de neus. Zoals bleek in de nadagen van president Trump en bij het opschorten van zijn socialemedia-accounts, draaiden technerds gewoon de microfoon van de machtigste politicus op aarde dicht.

Het medium is de boodschap

Om de opkomst van nerds te verklaren legt Schep een theorie voor over het uiteenvallen van de hippiebeweging. Hippies waren teleurgesteld in de politiek. Vervolgens werden zij actief in het bedrijfsleven en in de media. Zij zouden zijn geïnspireerd door de ideeën van de Canadese communicatietheoreticus Marshall McLuhan, die stelde dat het medium zelf de boodschap is (‘The medium is the message’). Hier komt het concept van de couch potato vandaan: het bankhangen. Hierop gingen de hippies en nerds interactieve media scheppen om mensen actiever te maken. Bijgevolg wordt ons leven steeds verder cyberspace ingezogen.

Het invloedrijke essay The Californian ideology van communicatietheoretici Richard Barbrook en Andy Cameron was een tekst uit 1995. Die beschrijft hoe de gemeenschapsidealen van de hippies versmolten raakten met het neoliberalisme van corporate executives. Dit bondgenootschap ontstond vanuit een drang om ongeremd actief te zijn buiten de overheid om. Echter, het eindresultaat is juist collectivistisch: een kleine club techreuzen bepaalt toenemend wat mensen te zien krijgen en vergaart steeds meer data over gebruikers. Om het nog maar niet te hebben over online censuur en cancel culture (het deplatforming).

Toezichtskapitalisme

De kernvraag is hier: hoe kan het dat de massa iets accepteert? Schep neemt het voorbeeld van Pegasus. Dit is de naam van een stuk spyware van Israëlische makelij dat overheden, ook autoritaire overheden, gebruiken om data te vergaren uit de apparaten van onder meer activisten, journalisten en politici. Vakbondsfiguren, religieuze leiders en academici — enorm veel mensen zijn bespioneerd. Hier komt het gesprek op het boek van Shoshana Zuboff, The Age of Surveillance Capitalism (2019). Dat beschrijft een vorm van totalitarisme die niet wordt geboren uit de staat, zoals in de twintigste eeuw, maar die wordt geboren uit het bedrijfsleven. Oftewel de eerdergenoemde techreuzen.

Nu stuiten we op het probleem dat Pegasus wél ophef en verontwaardiging heeft losgemaakt, maar niet het feit dat we al onze data laten gebruiken door bedrijven als Google en Facebook. Het wordt een steeds normaler deel van het leven. Dus als de staat het doet worden mensen boos, maar als bedrijven het doen wordt het gesust. Zo blijkt de ‘Californische ideologie’ te hebben overwonnen.

Deze vraag kunnen we echter doortrekken naar bijna alles — en dan blijkt dat het gaat over het managen van uitschieters van verontwaardiging. Drugsgebruik in Amsterdam is bijvoorbeeld volkomen normaal, maar toch is er af en toe even een uitbarsting van verontwaardiging over drugsbaronnen. Mensen zijn boos omdat drugsverslavingen levens verwoesten. Maar als alcohol vandaag was uitgevonden, was het als harddrug geclassificeerd. Als je dus een rijke corporate baas bent met mediaconnecties, dan kun je bespelen wat mensen als ‘normaal’ ervaren. Ook bepaal je wanneer mensen even boos kunnen zijn om wat stoom af te blazen, en ga je weer dóór, zonder dat jouw belangen ooit in (wezenlijk) gevaar komen.

Machtspositie

Op deze manier versterkt de woede over het systeem dus eerder de positie van het gehate systeem. In filosofische termen: de kritiek conformeert zich aan een niet gewenste affirmatie. En dit maakt het bijna onmogelijk om de technische reuzen te verslaan, tenzij je fysiek datacenters lamlegt en bedrijfspanden bestormt. Door het gebruik van al die digitale media krijgen mensen immers ook een steeds korter geheugen — het is moeilijk om ergens langdurig de aandacht op gericht te houden. Bovendien voelen gebruikers zich machteloos omdat ze hun sociale media nodig hebben om met de buitenwereld in contact te staan — zeker in tijden van lockdowns. Je wil in opstand komen tegen iets wat een actief deel van je eigen leven is. En dit vervult je met walging over je eigen afhankelijkheid, medeplichtigheid en hypocrisie — alleen dit is al moreel ontmoedigend.

Jouw kritiek op de digitalisering verspreid je via digitale middelen omdat je boodschap anders überhaupt niemand bereikt. De corporate executive — ooit hippie — wrijft zich hierbij in zijn handen. De kritiek op de sociale media is uiteindelijk gewoon weer een stukje content dat de mensen aan het scherm gekluisterd houdt. En ze zal nóóit iets zijn dat zijn of haar machtspositie bedreigt.

Minority Report

Zoals de Franse filosoof Foucault ooit opmerkte, kunnen toezicht en controle uitsluitend gedijen zolang je een samenballing van opstandige elementen kunt vermijden. Dit kan door de opstandige gevoelens te managen en te kanaliseren, en dit is precies de mogelijkheid die big tech biedt: bio-psycho social profiling. Door al die datamining kunnen algoritmes al beter voorspellen wanneer iemand boos wordt, dan diegene zelf. En dus kun je daarop ook al tevoren actie ondernemen. Op die manier komen we terecht in het domein van ‘precrime’, zoals in de film Minority Report (2002).

Genoeg stof tot nadenken. Verderop in het gesprek bij VPRO Tegenlicht gaan ze nog in op Trump en de democratie — dat op zich is een artikel waard. Voor nu kan het geen kwaad om alle hier genoemde boeken en teksten te bekijken, die bij elkaar op te tellen en te zien of we een bundelende conclusie kunnen trekken. Mijn intuïtie is vooralsnog dat deze ‘repressieve tolerantie’ aan de winnende hand is.

The Age of Surveillance Capitalism

Hoe raakten de nerds gecorrumpeerd?