De covid-pandemie van de voorbije jaren heeft niet alleen het wezenlijke belang van een goed zorgsysteem onderstreept, maar ook de rol die literatuur en andere vormen van kunst kunnen spelen binnen de zorg. Uit een vorig jaar verschenen boek over lezen in Covid-tijden – Reading Novels during the Covid-19 Pandemic – blijkt dat de literatuur in het leven van nogal wat lezers een functie heeft die niet minder dan existentieel is.

Het boek geeft de resultaten weer van een Brits-Deens onderzoek. De onderzoekers vroegen lezers van romans om bij te houden wat ze lazen tijdens de pandemie en hun gedachten bij dat lezen neer te schrijven in de bijzondere omstandigheden waarin we met z’n allen verkeerden. De onderzoekers wilden te weten komen of het verplichte isolement door de pandemie onze leesgewoonten veranderde.

Novels of transport

De resultaten zijn tegelijk veelzeggend en voorspelbaar. Verwoede lezers zochten in de boeken die ze lazen een tegenwicht voor de werkelijkheid die hen meer dan ooit thuis hield, een ontsnappingsroute in de verbeelding, zeg maar. Novels of transport noemt men dat in het Engels.

Niet zelden grepen deze lezers naar historische fictie of fantasy-literatuur, waarbij het met veel zorg gereconstrueerde verleden of de absoluut verzonnen niet-bestaande werkelijkheid een ruimte bood waarin het beter toeven was dan in de echte virale realiteit, met zijn mondmaskers, besmettingscurven en oversterfte.

Zelfzorg

Het lezen van een goed boek werd voor velen een vorm van zelfzorg, besluiten de auteurs van deze studie. Tegengif tegen de versplintering en de willekeur van een realiteit die niemand onder controle leek te krijgen. Een wereld ook zonder duidelijke prognose (stijgen de cijfers? gaan ze dalen? verdwijnt het virus ooit?), waarin de dood die we op afstand wilden houden voor velen gevaarlijk dichtbij kwam.

De boeken die we lazen plaatsten tegenover dat gevaar en de onzekerheid stabiliteit en rust en in sommige gevallen ook de hoop dat het ooit beter zou worden. Onze boeken vroegen om kalmerende aandacht, ze gaven ons me-time die niet werd gedicteerd door nieuwsberichten, breaking news of persconferenties met weer nieuwe statistieken. Het lezen van een boek deed ons de tijd anders ervaren dan het scrollen op de smartphone. Alleen al op die manier zorgde lectuur voor ons.

On Art and Care

The Light Room, het nieuwste boek van de Amerikaanse essayiste Kate Zambreno, herinnerde me voortdurend aan Reading Novels during the Covid-19 Pandemic. Niet alleen omdat het boek geschreven is tijdens de pandemie (en er ook voortdurend aan refereert), maar ook omdat het de band tussen kunst en zelfzorg eveneens thematiseert. On Art and Care is de ondertitel ervan.

Zelf wil Zambreno de teksten uit haar nieuwe boek geen essays noemen. Eerder ‘A collection of meditations’, uitgewerkte dagboeknotities zijn het. De teksten behandelen een periode van een kleine twee jaar (herfst 2020- zomer 2022), de tijd waarin het leven van de auteur fundamenteel bepaald (en beperkt) werd door het lange tijd ongrijpbare virus: online lesgeven vanop de sofa in de woonkamer, af en toe een korte wandeling in de buurt van haar appartement in New York, en heel weinig rust.

Moederschap en schrijven

Zambreno woont samen met haar man John, hun hond en twee kleine kinderen, een kleuter van vier en een boorling die ze permanent moet (borst)voeden. Haar leven is er een van zorg dragen maar ook van zorgen hebben – zorgen over de ontwikkeling van het virus, over haar tachtigjarige vader die ver weg woont, over de toestand van haar kinderen in een wereld die naar de verdoemenis lijkt te gaan, over het welzijn van haar studenten.

Tussen al die zorg en zorgen door snakt Zambreno gedurig naar momenten waarop ze de mogelijkheid krijgt om datgene te doen wat naast het moederschap haar bestaan en wezen het sterkst bepaalt: lezen, denken en schrijven. Voor Zambreno hangen de drie activiteiten fundamenteel samen, zoals voor elke essayist eigenlijk. Haar denken en schrijven worden bepaald door dingen die ze leest; de teksten die haar lectuur begeleiden, brengen dat denken telkens weer verder.

Schaars goed

Lees- en schrijftijd blijken voor Zambreno al snel een schaars goed tijdens de hoogdagen van de pandemie. De kinderen schreeuwen voortdurend om haar aandacht. De schrijftafel aan het venster die in gewone omstandigheden met boeken bezaaid is, blijft leeg. Gelezen en geschreven wordt er nauwelijks.

Enkel wanneer de twee kinderen dat in een uitzonderlijk gedeeld slaapmoment toelaten, komt Zambreno aan lezen toe. Een roman van de Japanse schrijfster Yuko Tsushima, bijvoorbeeld, over een alleenstaande moeder die op een klein stadsappartementje een kind probeert op te voeden. (Territory of Light is de titel van de Engelse vertaling.)

Verloren geloof

The Light Room zit vol interessante leestips, niet enkel van romans, maar meer nog van dagboeken van beeldend kunstenaars en schrijvers. Van Joseph Cornell, Natalia Ginzburg en May Sarton, bijvoorbeeld, maar ook van twee slachtoffers van een eerdere epidemie, filmmaker Derek Jarman en fotograaf David Wojnarowicz, beiden gestorven aan de gevolgen van Aids.

In haar lectuur van al deze teksten lijkt Zambreno op zoek naar voorbeelden die haar stilaan verloren geloof moeten herstellen dat kunstenaars hun werk (want kunst is werken, wat sommigen daar verder ook van mogen denken) kunnen combineren met de vereisten van het gewone leven.

Gidsen

De auteurs die Zambreno door de pandemie heen gidsen, lijken stuk voor stuk hun kunst te gebruiken in momenten van crisis, bij ervaringen van verlies, of het nu om de dood van een geliefde gaat dan wel het pregnante aanvoelen van de eigen sterfelijkheid. De kunst sterkt hen, blijkt zorgzaam voor degene die ze maakt en draagt die zorg ook uit voor de toeschouwer of de lezer.

Enerzijds delen de kunstenaars die Zambreno bespreekt de overtuiging dat kunst ons een andere ervaring van tijd oplevert (een bewuster zijn in het moment). Anderzijds tonen ze elk op hun manier dat er zelfs in het donkerste wat het leven te bieden heeft iets van licht in de duisternis schijnt. Kunstwerken, schrijft Zambreno, zijn ‘lightboxes’, ‘translucencies’: ze doen wat we belangrijk horen te vinden beter oplichten, ze tonen ons de weg.

Licht en lichtheid

Licht en lichtheid zijn twee sleutelbegrippen voor Zambreno. De werkelijkheid van de pandemie zet aan tot zwaarmoedigheid, melancholie, de idee dat wat komen moet nooit beter zal zijn dan wat er was. De kunstenaars over wie Zambreno in The Light Room met bewondering schrijft, ontkennen allerminst dat het leven een bron van lijden, vermoeidheid en uitputting is. Maar in hun kunst proberen ze de donkere kanten van het bestaan aan te vullen met – niet te vervangen door! – toetsen van licht, van veerkracht en opluchting.

De meeste kunstenaars die Zambreno behandelt delen ook een fascinatie voor de natuur. Het is voor hen een plek waar donker en licht samengaan, groei en verval in elkaar vervat zitten. Kunstenaars als Cornell, Jarman en Rosemary Mayer leren Zambreno op een andere manier kijken, niet alleen naar de kunst die ze maken, maar ook naar de natuurlijke kunst die zelfs in een park in New York te zien is: bomen, wolken, sneeuwvlokken, bloemen die ontluiken. De zorg waartoe de kunst ons aanzet is er een van aandacht, nauwgezetheid, interesse in wat de dingen en de mensen zijn, niet enkel waartoe ze dienen.

Vertaling?

Ik heb er geen idee van of The Light Room ook naar het Nederlands vertaald zal worden. Ik hoop het zeer. Voorlopig is van de hand van deze uitermate interessante schrijfster enkel Drifts (2020) vertaald (Drang (2022) bij Uitgeverij Koppernik), een bijzondere roman waarin het ook al gaat over de rem die het moederschap op het schrijven zet.

Ik heb de meeste van de negen boeken die Zambreno tot nu toe schreef gelezen en vind die stuk voor stuk de moeite waard. The Light Room is geen uitzondering: het is een bijzonder boek dat vraagt om te lezen en te herlezen, zorgvuldig, met veel warme aandacht.

The Light Room

Een leven van zorg en zorgen: nieuw werk van Kate Zambreno