Bij toeval stuitte ik onlangs op een blogpost die ik na de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 had geschreven over de staat van de Nederlandse democratie. Bij deze verkiezingen was de populistische Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders met twintig zetels als tweede partij uit de stembus gekomen.

In de post verwees ik naar een politicologische collega die de ochtend van de verkiezingen in een Duitse krant had betoogd dat de Nederlandse democratie er ‘beter dan ooit’ voorstond. De kiezer zou slechts geëmancipeerd zijn ten opzichte van de periode van de verzuiling. Het meest opvallende aan de vermoedelijke uitslag was verder dat er geen grote partijen meer bestonden, maar alleen nog een reeks middelgrotere.

Titanic

Zelf meende ik dat dit een voorbeeld was van ‘dansen op het dek van de Titanic’. De PVV beschouwde de islam niet als een religie, maar als een totalitaire ideologie, met alle mogelijke gevolgen van dien voor de godsdienstvrijheid van moslims. In een bijdrage voor het Nederlands Juristenblad die voor de verkiezingen verscheen, had ik daarom bepleit de partij niet het initiatief te geven in de kabinetsformatie, mocht zij als grootste uit de bus komen.

Op het punt van de godsdienstvrijheid ben ik sindsdien niet van mening veranderd. Ik waardeer het dan ook positief dat de PVV tijdens de huidige kabinetsformatie, nu zij met 37 zetels wel de grootste partij is, akkoord is gegaan met een ‘Gemeenschappelijke basislijn voor het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat’. Deze basislijn houdt op het gewraakte punt onder meer in dat ‘alle godsdiensten in Nederland, zoals bijvoorbeeld christendom en islam, vallen onder de vrijheid van godsdienst, zoals geborgd in artikel 6 van de Grondwet’.

Wat wel anders is dan zeven jaar geleden, is dat ik de opkomst van deze partij niet langer als het probleem zie waarvoor men haar in brede maatschappelijke, politieke en wetenschappelijke kring nog altijd houdt. Mijn post uit 2017 bedoelde ik als een laatste waarschuwing aan de centrumpartijen, en ook de wetenschap, om het weer opkomende populisme serieus te nemen. Een jaar eerder had de bevolking van het Verenigd Koninkrijk zich immers bij referendum uitgesproken voor de brexit, terwijl in de Verenigde Staten Donald Trump tot president was verkozen.

Populisme

Achteraf valt te constateren, dat deze partijen, en ook de wetenschappers, de tekenen des tijds niet of onvoldoende hebben verstaan. Ook nu nog zien zij vooral het populisme zelf als het probleem, in plaats van als symptoom van een onderliggend probleem. Dit onderliggende probleem is de afstand die is ontstaan tussen een groeiend deel van de bevolking en de (voorheen) gevestigde partijen en het door hen gevoerde beleid.

Een hoogleraar Bestuurskunde uit Utrecht, medeauteur van een boek over de ‘diplomademocratie’, maakte in dit verband onlangs een interessante observatie. Hij merkte op dat in Nederland de universiteiten in de twintigste eeuw nog behoorden tot verschillende zuilen, met name de katholieke, de protestantse en de algemene (liberale).

Met de ontzuiling zijn er twee zuilen overgebleven, een van theoretisch opgeleiden en een andere van praktisch opgeleiden. Alle universiteiten behoren uiteraard tot de eerste zuil en weten daardoor niet of minder goed wat er in de andere zuil speelt. De bestuurskundige roept collega-wetenschappers daarom op in onderwijs en onderzoek ook aandacht te besteden aan de andere zuil.

Daarvoor bestaat te meer aanleiding, nu de denkbeelden van theoretisch opgeleiden aanzienlijk verschillen van die van praktisch opgeleiden. Simpel gezegd betreft het respectievelijk kosmopolieten en nationalisten. Deze karakterisering kunnen we ook gebruiken voor de meer intellectuele centrumpartijen in verhouding tot nieuwe ‘volkspartijen’ als PVV en BoerBurgerBeweging (BBB).

Gekunstelde kritiek

Mijn indruk op basis van de afgelopen drie maanden is dat er inderdaad een grote kloof gaapt tussen beide zuilen – hoe dan ook precies samengesteld – als het gaat om de wenselijkheid van regeringsdeelname door de PVV. De overwegend hoogopgeleide zuil brengt daartegen ernstige bezwaren in, waarbij zij vaak een beroep doet op ‘de Grondwet’.

Nu gaf ik hierboven zelf al een voorbeeld waar een dergelijk beroep terecht was en inmiddels ook daadwerkelijk heeft geleid tot bijstelling van het standpunt van de PVV, in elk geval tijdens de lopende kabinetsformatie. Maar in andere opzichten komt de kritiek gekunstelder voor. Zo staat in de eerder aangehaalde basislijn terecht te lezen dat ‘diverse politieke partijen (…) in hun programma voorstellen (hebben) staan ter wijziging van grondwet en verdragen. Er is niets in de rechtsstaat dat zich verzet tegen het doen van dergelijke voorstellen.’

Dit bijvoorbeeld met het oog op de aanhoudende asielinstroom en de erosie van het gevoel van lotsverbondenheid binnen de politieke gemeenschap die hiervan het gevolg is. Het is welbeschouwd een aristotelische benadering om te attenderen op de reële risico’s die hieraan verbonden zijn en waarvan wij deels ook al getuige zijn.

IJsrots

Toen ik iemand uit mijn omgeving de aan het begin van dit artikel genoemde blogpost liet lezen, luidde haar vraag wat precies de ijsrots was waarmee het schip van de Nederlandse democratie in botsing zou kunnen komen. We kwamen al snel tot de conclusie dat dat nog niet de verkiezingsuitslag van afgelopen november zelf was geweest.

Net als de opkomst van Pim Fortuyn rond de eeuwwisseling, de monsterzege van Forum voor Democratie bij de Provinciale Statenkiezingen in 2019 en die van BBB bij die van 2023, was dat nog slechts een ijsschots. Maar als de partijen de binnen de uitslag waar te nemen grote verschuivingen bij de jongste Kamerverkiezingen niet zouden vertalen in regeringsdeelname door in elk geval de PVV, kon de democratie wel eens definitief een zinkend schip worden.

Niet voor niets beschouwen we de gebrekkige relatie tussen de verkiezingsuitslag en de samenstelling van het erna gevormde kabinet vanouds als de achilleshiel van het Nederlandse constitutionele en politieke bestel

Weliswaar zou dat historisch gezien bepaald niet zonder precedent zijn, maar niet voor niets beschouwen we de gebrekkige relatie tussen de verkiezingsuitslag en de samenstelling van het erna gevormde kabinet eveneens vanouds als de achilleshiel van het Nederlandse constitutionele en politieke bestel. Dat dat in het verleden is geaccepteerd, biedt onder de gewijzigde omstandigheden geen garantie voor de toekomst.

Het Verzet

Op het moment van schrijven van deze bijdrage kunnen we over de uitkomst van de formatie nog niets met zekerheid zeggen. Feit is wel dat het in de afgelopen maanden niet bepaald makkelijk is gebleken een kabinet met de PVV te vormen. Dat komt mede doordat een aantal gevestigde partijen weigert op welke manier dan ook samen te werken met deze partij, ook nu zij haar standpunten in rechtsstatelijk opzicht heeft gematigd.

Het is een interessante vraag in hoeverre partijen die dit doen zelf nog wel opereren binnen de kaders van de democratische rechtsstaat waarop zij zich beroepen, al is de politieke verenigingsvrijheid natuurlijk een groot goed. Hoe dan ook brengen zij, als bovenstaande analyse klopt, zelf de stabiliteit van het bestel net zo goed in gevaar als zij beweren dat de PVV doet.

We hebben het dan nog niet gehad over de moeilijkheden die een kabinet met de PVV zou ervaren om beleid uitgevoerd te krijgen, mocht het bijvoorbeeld in een minderheidsvariant toch tot stand komen. ‘Het Verzet’, zoals dat in de Verenigde Staten heeft bestaan onder Trump en daar ook nu weer zichtbaar is in juridische gedaante, zou ook in Nederland verder de kop kunnen opsteken. Ook hiervan is het de vraag hoe dit zich verhoudt tot de democratisch-rechtsstatelijke kaders waarop het zich beroept.

In zekere zin staat de democratie er, al is het dan wellicht niet beter dan ooit, toch in elk geval ook weer niet slecht voor. Zorg over de rechtsstaat blijft altijd op haar plaats en dus ook nu. Daarbij is de uitdaging om te voorkomen dat wij beide als elkaars tegenpolen gaan beschouwen. Dat geldt niet minder voor andere westerse stelsels dan het Nederlandse, waarin zich immers vergelijkbare verschijnselen voordoen als hierboven aangestipt.

theoretisch opgeleiden

De Nederlandse democratie: een zinkend schip?