Vier miljard euro staatssteun: dat fenomenaal hoge bedrag haalde Bpost op tien jaar tijd binnen, grotendeels via subsidies voor de bedeling van kranten en tijdschriften. In een bij momenten verbijsterend boek onthullen journalisten Wouter Verschelden en Emmanuel Vanbrussel (Business AM) hoe de Belgische Staat de Europese Commissie jarenlang doelbewust oplichtte. En hoe de belastingbetaler en finaal nu ook Bpost zelf daar het grootste slachtoffer van werden.

Decennialang al subsidieert de Belgische Staat de thuisbezorging van kranten en tijdschriften, Dat heet immers een ‘dienst van algemeen economisch belang’ te zijn, waarvoor Bpost een overheidsvergoeding mag ontvangen. In de jaren voor Europa zich echt met de zaak bemoeide, ging het volgens betrokken politici in de Wetstraat om 270 miljoen euro per jaar. Tot vandaag is het krantencontract goed voor 175 miljoen euro per jaar. Door Bpost rijkelijk van subsidies te voorzien, geeft de Belgische staat de uitgevers van kranten en bladen indirect ook een jaarlijks terugkerende steuninjectie. Want de grote mediabedrijven in ons land konden dankzij de gesubsidieerde thuisbezorging de prijs van hun papieren abonnementen artificieel laag houden. Uitgevers van nieuwe digitale media, onder meer ook Doorbraak.be, ontvingen nooit dergelijke subsidies.

U beschrijft hoe het lastenboek voor de persbedeling bijna tien jaar geleden netjes op maat van Bpost werd geschreven, onder meer door het vol te proppen met vrijwel onhaalbare voorwaarden voor concurrenten. Hoe valt het uit te leggen dat ook de specialisten van de Europese Commissie dat niet door hadden? Ofwel deden zij hun werk niet goed en kan je je dus vragen stellen bij het hele Europese concurrentiebeleid, ofwel lieten ze zich beïnvloeden door nationale politici?

Twitter

Emmanuel Vanbrussel

Emmanuel Vanbrussel: ‘Ik was er uiteraard niet bij, maar ik neig toch naar de eerste verklaring. Ons gevoel is toch dat er echt sprake was van bedrog, en dat Belgische politici de Europese Commissie gewoonweg om de tuin hebben geleid. Ze wisten wat de Commissie graag wilde horen, en juridisch werd alles zo opgesteld dat het ook perfect klopte met de Europese regels.’

Wouter Verschelden: ‘Ik vrees dat de Europese Commissie ook niet echt gewapend is om de cijfers die ze van lidstaten doorkrijgen op forensisch niveau te gaan onderzoeken. Zij gaan er wellicht van uit dat gegevens uit overheidscontracten of van overheidsbedrijven gewoon ook betrouwbaar zijn. Gewezen Bpost-CEO Dirk Tirez heeft de voorbije maanden voldoende informatie gelekt waaruit heel duidelijk blijkt dat opeenvolgende federale regeringen de boel jarenlang belazerd hebben. De risico’s zijn natuurlijk substantieel: de Commissie kan nu beslissen dat Bpost mogelijk honderden miljoenen aan onterechte overheidssteun moet terugbetalen.’

De beurswaarde van het bedrijf tuimelde de voorbije maanden al steil naar beneden, hoe groot kan de sociaal-economische impact zijn? Tot vandaag zijn er, enkel al in ons land, bij Bpost immers 26.000 mensen aan de slag?

Belga

Wouter Verschelden

Verschelden: ‘Op korte termijn kan Bpost de persconcessie kwijtspelen. Daar was de voorbije maanden al heel wat discussie over binnen de regering, en in februari wilde ze ook al een externe doorlichting. In eerste instantie vonden ze geen auditkantoor gevonden dat het wou doen, dus gingen ze zoeken in het buitenland. In september komt het dossier sowieso opnieuw op de regeringstafel, en het lijkt me hoogst twijfelachtig dat pakweg Open Vld zonder een dergelijke audit bereid zou zijn om de krantenconcessie opnieuw te verlengen. Op wat langere termijn is een faillissement niet uitgesloten, en met de Belgische staat als grootste aandeelhouder dreigt dan een Sabena-scenario . In dat geval dreigt de Belgische belastingbetaler nogmaals de klos te zijn.’

Vanbrussel: ‘Vergeet ook niet de impact op de tewerkstelling. Volgens Bpost zelf zouden er aan dat krantencontract 3000 tot 4500 banen vasthangen. Mocht het contract naar een privé-speler gaan, dan kunnen die ook deels mee verhuizen. Maar de sociale voorwaarden zullen een pak minder gunstig uitvallen, en ook de macht van de vakbonden zou daar stevig ingeperkt worden.’

Uw boek is ook een stevige aanklacht aan het adres van de vierde macht, en dan zeker de zogenaamde mainstream-media: met de vakbonden als bondgenoot slaagde Bpost er jarenlang in om de kranten naar haar hand te zetten met de boodschap dat er zonder het krantencontract een sociaal bloedbad dreigde bij het bedrijf. Dat die enorme subsidiestroom de grote krantenuitgevers goed uitkwam, heeft dat ook de berichtgeving in de kranten over dit dossier beïnvloed?

Verschelden: ‘Het lijdt geen twijfel dat de krantenuitgevers een stevig financieel voordeel hadden bij het krantencontract. Of hun redactionele onafhankelijkheid daardoor aangetast werd, dat is een ander paar mouwen. Dat lijkt me onwaarschijnlijk, al stel ik wel vast dat er op de grote krantenredacties weinig aandacht was voor het dossier. Dat staat in schril contract met de grote belangstelling die er wél altijd was voor pakweg de lonen bij de VRT, een instelling die een jaarbudget van zowat 300 miljoen euro heeft. Best vergelijkbaar dus met de 270 miljoen euro die enkele jaren geleden jaarlijks ook nog naar Bpost ging. Dat wringt dus wel, het zou veel verstandiger geweest zijn van die krantenredacties om dit dossier net van heel nabij te blijven opvolgen. Dit ging immers over heel veel geld, en bovendien kan je je ook afvragen of dat nu wel de beste aanpak was om de journalistiek in dit land te financieren.’

Ook al omdat nieuwe digitale media systematisch buitenspel werden gezet?

Verschelden: ‘Inderdaad. Als we dan toch de pluriformiteit in de media wilden ondersteunen, vielen er ongetwijfeld betere pistes te bedenken dan jaarlijks 200 miljoen euro of meer door te sluizen naar Bpost om daarmee de krantenbedeling aan huis te kunnen vrijwaren. Maar goed, ons boek geeft ook aan dat het vooral een drogreden was om die geldstroom naar Europa toe te kunnen blijven goedpraten.’

Jullie citeren in het boek ook DPG-topman Christian Van Thillo, die aangeeft dat de Nederlandse krant Trouw gebust wordt voor zo’n 35 cent per dag, terwijl de prijs in ons land op 20 cent ligt. De marge op de krantenverkoop ligt voor onze grote mediagroepen in België dus een flink stuk hoger, met dank aan de Belgische belastingbetaler. Zijn de overnames van Nederlandse kranten door de Belgische uitgevers DPG en Mediahuis de voorbije jaren mee mogelijk gemaakt door de subsidiestroom richting Bpost?

Verschelden: ‘Absoluut! Zij kregen hier een soort van financiële doping waarvan hun Nederlandse concurrenten enkel maar konden dromen. Niet voor niets waren de Nederlandse mediabazen niet bepaald blij met de gulle overheidssubsidies richting Bpost. Sterker nog: die hebben zelfs al tot een stevige politieke rel op regeringsniveau tussen België en Nederland geleid. Net daarom is het ook enigszins verwonderlijk dat Nederland daarover nooit naar de Europese Commissie is gestapt. Ook lidstaten kunnen onterechte overheidssteun immers aanklagen. Toegegeven, dat zou wel extreem gênant geweest zijn voor ons land.’

De grootste slachtoffers van het krantencontract met Bpost zijn enerzijds de krantenwinkels en anderzijds de kleine, digitale mediabedrijven. De eersten werden via hun belangenvereniging min of meer omgekocht, de tweeden protesteren al jarenlang tegen die oneerlijke behandeling. Waarom liggen politici blijkbaar niet wakker van de wijze waarop nieuwe online media in dit land behandeld worden?

Verschelden: ‘Welkom in België! Media is in se een gewestelijke bevoegdheid, terwijl de subsidies aan Bpost door de federale regering werden beslist. Dat wordt dan verantwoord als zijnde ‘een essentiële dienstverlening om de democratie te beschermen’, maar eigenlijk is het puur mediabeleid. Ik denk niet dat er echt politieke onwil bestaat om jonge, digitale mediabedrijfjes te ondersteunen, maar politiek zit alles ook hier zo complex in elkaar dat het al snel verzandt in een technische discussie. De winnaars zijn dan doorgaans zij die het meest te winnen hebben bij een status quo. En zoals vaak in dit land wint op het einde de PS.’

Vanbrussel: ‘Vergeet niet dat ook heel wat middenveldorganisaties, onder meer het ACV, flink wat te winnen hebben bij de krantensubsidies. Die gelden immers ook voor de distributie van hun ledenbladen, en ze besparen zo heel wat centen. Het is dus een typisch Belgisch verhaal.’

Wat zegt het over een postbedrijf – dat nog altijd voor het grootste deel in handen is van de overheid – wanneer de persbedeling op een bepaald moment de grootste cashkoe is geworden? Terwijl de reguliere dienstverlening – brievenrondes en pakjesbedeling – almaar verder wordt teruggeschroefd?

Vanbrussel: ‘Dat het de strategische switch richting pakjes en e-handel nog altijd niet gemaakt heeft. En dat het blijven hangen is in het verleden. Het illustreert ook perfect de clash tussen enerzijds de Vlaamse managers die traditioneel toch iets meer toekomstgericht dachten en anderzijds de PS-lobbymachine binnen het bedrijf die vooral in het verleden bleef hangen. En uiteraard speelt het gebrek aan concurrentie mee. Ook daar hebben die jarenlange subsidies sterk toe bijgedragen. Die zorgden immers voor zo’n gigantisch concurrentieel voordeel dat er voor potentiële concurrenten gewoonweg geen beginnen aan was.’

Jullie verwijzen ook naar een studie van huisconsultant McKinsey – besteld door de top van Bpost – waaruit moet blijken dat PostNL het werk van Bpost in ons land zou kunnen overnemen met 7.600 man personeel minder. Met andere woorden: Bpost is inefficiënt en vooral een tewerkstellingsmachine. In die zin kan Bpost perfect model staan voor het hele Belgische model en de Belgische politieke cultuur van de voorbije decennia: ons kent ons, en voor de lieve vrede worden inefficiënties en een verkwistend model in stand gehouden?

Verschelden: ‘Inderdaad, zo is dat. De onwaarschijnlijk complexe structuur van dit land zorgt ook voor een grote lethargie. Om de grote uitdagingen aan te pakken, moet je echt onwaarschijnlijk veel energie vrijmaken. Bpost is daar symptomatisch voor, maar het ergste is nog dat de kansen om het bedrijf succesvol te transformeren in die sector netjes op een dienblaadje werden gepresenteerd. Brievenpost sterft uit, dat klopt, maar het hele online-verhaal is het perfecte alternatief. Om dat te begrijpen, hoefde je heus geen strategisch genie te zijn. Maar helaas volstaat een blik op de huidige beurskeurs om in te zien welke waardevernietiging er bij Bpost de voorbije tien jaar heeft plaatsgevonden.’

Toen ik vorig jaar de biografie van gewezen Belgacom-topman Bessel Kok neerpende, vertelde hij me hallucinante verhalen over de almacht van de PS bij Belgacom in de jaren tachtig, en over de perfide effecten van de PS-staat. Intussen zijn we veertig jaar verder en is er met de N-VA een partij opgestaan die federaal mee bestuurde én al tien jaar lang aan de macht is in Vlaanderen. Hoe verklaren jullie dat ook die partij het allemaal ongestraft liet gebeuren?

Vanbrussel: ‘Het is precies wat u zegt: we zijn intussen veertig jaar verder, maar de oude mechanismen van een staatsgecontroleerd bedrijf blijven hardnekkig leven, zelfs nu Bpost beursgenoteerd is.’

Verschelden: ‘Als politiek journalist was het voor mij een ontgoocheling om vast te stellen dat ook de Zweedse coalitie- mét N-VA – er niet in slaagde om voor een echte trendbreuk te zorgen in heel wat dossiers. Pas nu ze in de oppositie zitten, is er in de persoon van Michael Freilich iemand opgestaan die zich in dit schandaal heeft vastgebeten en de federale regering in verlegenheid kan brengen. Nu besef ik ook wel dat het bijzonder lastig is om zo’n tanker in één legislatuur te keren, maar ik kan enkel maar vaststellen dat N-VA in de federale regering ook gewoon voor een consensusmodel gekozen heeft. Daarnaast mogen we natuurlijk de complexiteit van dit dossier niet onderschatten: het is indertijd door Paul Magnette en Johan Vande Lanotte doelbewust zo complex gemaakt. Hooguit enkele kabinetsleden en mensen bij Bpost zelf zagen door het bos de bomen nog.’

Hoe moet het nu verder, hoe groot is de kans dat de politieke verantwoordelijken voor deze enorme verspilling van overheidsgeld ooit ter verantwoording worden geroepen?

Vanbrussel: ‘Dat wordt moeilijk, ook al omdat die verantwoordelijkheid zo versnipperd is. Ik hoop en denk dat Europa zijn tanden laat zien en misschien nog een belangrijke rol kan spelen.’

Verschelden: ‘Ook het Belgische gerecht is nu aan zet. Er loopt intussen een procedure bij de Belgische Mededingingsautoriteit, maar we weten allemaal dat de gerechtelijke molen in dit land zeer traag maalt. Eerlijk gezegd verwacht ik niet dat iemand hiervoor ooit in de cel zal belanden. En ja, dat is een deprimerende vaststelling.’

thuisbezorging

Verschelden en Vanbrussel : ‘Faillissement Bpost niet ondenkbaar’