Ik ga regelmatig naar uitverkopen van boeken, die bibliotheken uit hun bestanden verwijderen. Telkens zie daar de Westerse beschaving in de ramsj: Cicero, Herodotos, Montaigne … en de Bijbel. Ik kan het niet laten die werken te kopen. Ik koester ze of schenk ze verder. En telkens koop ik op die uitverkopen ook de magistrale Willebrordusvertaling van de Bijbel: 1800 pagina’s, de ruggengraat van onze beschaving, de wijsheid van eeuwen en het verhaal van onze verlossing. Voor twee euro.

Bijbel lezen

Een samenleving die Bijbels uitverkoopt, is niet goed bezig. Het is alsof een staat zijn grondwet opruimt. Eeuwenlang was de Bijbel de religieuze, de morele en de culturele referentie bij uitstek. Aanvankelijk hadden de rijken hun perkamenten met verluchte miniaturen; het volk keek naar de gebeeldhouwde verhalen op de timpanen van de kerken. Met de boekdrukkunst hadden gezinnen die het zich konden permitteren, tenminste één boek in huis: de Bijbel.

Ofwel neemt men de Bijbel letterlijk, ofwel neemt men de Bijbel au sérieux. De sciëntisten die zich verlicht noemen, ergeren zich aan de wetenschappelijke ongerijmdheden in de Bijbelverhalen. Alsof de Bijbel een fysicahandboek was. Anderen zien de Bijbel als een bundel verhalen van een volk uit de oudheid. Weer anderen zien de Bijbel als literatuur en zoeken gelijkenissen bij andere werken uit de oudheid. Elk van die Bijbelvisies is juist. Wat hen ontgaat is de diepgang van dit boek. Diepgang als bron van wijsheid, niet een louter filosofische wijsheid, maar een wijsheid gebaseerd op goddelijke openbaring en op moreel inzicht voor een rechtvaardig leven, verbonden aan ontzag voor God en zijn geboden. De wijsheid van Israël is niet de wijsheid van Athene.

Orde en chaos

Genesis is het begin van de wijsheid. De ordening in de schepping, de natuur en de mens, de tragiek van het menselijk bestaan, al die ontzagwekkende metafysische concepten worden verteld in verhalen. In het verhaal van Adam en Eva schuilt reeds de tragiek van de vrijheid, de ontdekking van de schaamte, de naaktheid, de echtelijke liefde, het krijgen van kinderen: En de man noemde zijn vrouw Eva, (‘die leven geeft’, in het Hebreeuws) want zij was de moeder van alle levenden (Gen 3:20).

In de broedermoord vind je de eerste kromme wortels van onze beschaving: woede, schaamte, gerechtigheid, mildheid, schuld en boete. Fascinerend is het noodlot van Kaïn, die moet rondzwerven, maar die van God een teken op het voorhoofd krijgt, om hem te beschermen: straf, getemperd door mildheid.

En naarmate de mensen talrijker worden, groeit het kromme hout van de beschaving, van vaders op zonen, de ordening van de familie, trouw en ontrouw van zonen, erfopvolging, broedertwisten, vervloekingen en zegeningen. Adembenemend zijn de verhalen over Sodom, Babel, Jozef in Egypte, Moses en de tafelen van het Verbond als begin van het recht. De Tien Geboden, geschreven in de bondige, harde stijl van het oude Hebreeuws, getuigen van een inzicht in de tragiek van de mens, zoals dat sindsdien niet meer is geëvenaard.

De Bijbel is actueel

Dat alles is nog brandend actueel. Babel is terug, én de hoogmoed van de mens om zichzelf als uitsluitende referentie te zien. Sodom is terug, met een op hol geslagen seksueel gedrag dat geen regels aanvaardt. En een beschaving die moraal, deugdenleer en zondebesef overboord gooide, heeft meer dan ooit nood aan het klare normbesef, neergeschreven in de Stenen Tafelen.

Even overweldigend is de boodschap van het Nieuwe Testament: ‘Want zo heeft God de wereld liefgehad, dat Hij zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat ieder die in Hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft’ (Joh. 3:16). Wat een verhaal en wat een gedurfde boodschap! Antieke verhalen gingen niet over zwakke, gewone mensen, maar over sterke helden, mooie halfgoden en rijke prinsen, die vijanden versloegen, koningsdochters wonnen en heersten over velen. Jezus daarentegen leefde onder gewone mensen, troostte zieken en melaatsen. De hoofdpersonen zijn onbehouwen vissers en boeren, meiden en knechten. En Hij sterft een vernederende dood aan een kruis, zoals opstandelingen en verschoppelingen. Dat alles was voor antieke elites ongehoord en van een misplaatst niveau.

Revolutie

De zaligsprekingen uit de Bergrede, de parabels van de barmhartige Samaritaan, de overspelige vrouw, de zaaier, zijn niet alleen van grote poëtische schoonheid; maar ook van een grote revolutionaire kracht. De geboorte van Jezus, de figuur van Maria, de lijdensweg met de kruisdood en de verrijzenis zijn zo’n pakkende verhalen, dat zij generatie op generatie van gelovigen hebben aangegrepen en aangezet om, jawel, beter te leven.

En al die parabels, gelijkenissen en het drama van de Menswording lezen we niet alleen in de geschreven Bijbel: de Westerse kunst is er van doordrongen. Met bijna elk schilderij, elk beeld, elke kerk, met de grote werken uit de literatuur en met de muziek, wordt ons de Bijbel opnieuw verteld, worden we met de tragiek van de Menswording en de Verlossing opnieuw geconfronteerd. Die kunstwerken vullen eeuwen van schoonheid, eeuwen van zingeving.

Bijbelstukken die mij erg aanspreken zijn het hele verhaal van Genesis tot Deuteronomium, tot het grandioze slotlied van Mozes voor hij sterft, uitkijkend naar het beloofde land dat hij niet mag betreden. Ik geniet van de melodieuze vervoering in het Hooglied en in de Psalmen, ik waardeer de rijkdom van de wijsheden in Spreuken, de neerslachtige wijsheid én de troost van het boek Prediker. Indrukwekkend is de opening van het evangelie van Johannes: ‘In het begin was het Woord, en het Woord was bij God’ (Joh. 1:1).

Wrat

Maar elk mooi lichaam heeft ook wel een wrat. De manier waarop in het nieuwe testament de farizeeën worden afgeschilderd, is onwaardig. Farizeeën waren in het oude Israël priesters die onder en met het volk leefden. Zoals de dorpspastoors in het latere Westen, waarvan de overgrote meerderheid goede mensen zijn. In de evangeliën wordt de farizeeën vijandigheid en schijnheiligheid verweten. Dat is onterecht. Even ongepast zijn passages zoals: ‘Ze hadden de deuren op slot, omdat ze bang waren voor de joden’ (Joh 20:19). Het was een manier om zich af te zetten van de joodse traditie, maar het ruikt naar de eeuwenoude anti-joodse reflex in het christelijke Europa. Het is misschien onbegonnen werk om die passages op te ruimen, maar ze blijven ongepast.

Tien geboden

De Bijbel is nog altijd actueel