Spoorloos is de meest angstwekkende psychologische thriller die ik ooit heb gezien! Dat vind ik al sinds 1988, toen deze geniale film van de Nederlander George Sluizer uitkwam, gebaseerd op de al even vernuftige roman Het Gouden Ei van Tim Krabbé. Nu verschijnt een gerestaureerde versie in de zalen. Misschien ook wel omdat grootmeester Stanley Kubrick spoorloos bestempelde als “the most terrifying film I’ve ever seen in my life”.

Vijf jaar later kwam de Amerikaanse remake The Vanishing die perfect illustreert dat Hollywood niet kan tippen aan Europese cinema. En waarom moeten wij Vlamingen nu dit Nederlandse meesterwerk gaan (her)bekijken? Omdat Gene Bervoets er een essentieel Vlaams-Belgisch tintje aan geeft.

Meesterlijke roman

Het Gouden Ei van Tim Krabbé verbindt de donkerste angst van de mens, levend begraven worden, met de zoektocht naar een overleden geliefde, gecombineerd met het volgen van die geliefde in de dood. Rex en Saskia, in de film vertolkt door Gene Bervoets en Johanna ter Steege, zijn op weg naar Frankrijk voor een fietsvakantie. Wanneer ze zonder benzine vallen in een tunnel, beleeft Saskia haar droom van het gouden ei; een droom waarin zij zich in een gouden ei bevindt dat door de ruimte zweeft en dat naar de titel van Krabbé’s roman verwijst.

Bij een benzinepomp gaat Saskia inkopen doen. Als ze daarna niet meer terugkeert, wordt Rex wanhopig en begint hij een jarenlange speurtocht naar Saskia’s mysterieuze verdwijning. Een whodunit wordt het niet, want al in hoofdstuk drie leren we de dader kennen: Raymond Lemorne, een leraar scheikunde, helemaal geen Walter White uit de televisieserie Breaking Bad maar een familievader met twee dochters en een buitenhuisje waarin hij, als hij alleen is, allerlei experimenten uitvoert om uit te testen of hij ook extreem slecht kan zijn.

Op 16-jarige leeftijd gold hij immers als een held door een jong meisje uit het water te redden. Kan hij nu vrouwen vermoorden door hen met een mitella in zijn auto te lokken en met chloroform te verdoven? In feite is Raymond Lemorne even obsessief als Rex in zijn zoektocht naar zijn ontvoerde Saskia. Drie jaar lang duurt zijn queeste naar de vermiste geliefde, via posters en televisie aankondigingen, tot Lemorne hem contacteert. Zelfs nu hij een nieuwe vriendin heeft leren kennen, geeft Rex de zoektocht naar Saskia niet op. Om de waarheid te ontdekken zal hij hetzelfde moeten beleven als Saskia toen.

Tim Krabbé en George Sluizer

Tim Krabbé, wél broer van Jeroen maar niet van Ben, schreef veertig jaar geleden zijn meesterwerk. De wens om een te worden met een geliefde en het besef dat een werkelijke vereniging niet mogelijk is in dit leven, is een belangrijk thema in zijn werk. Al vanaf de titel tot en met het bittere einde zit Het Gouden Ei boordevol ‘verborgen’ beeldspraak die verwijst naar het lugubere einde. Rex en Saskia die vastzitten in een tunnel, die muntjes begraven, niet stoppen aan een Shell-, Esso- of Finastation maar aan Total en het getal 8 prefereren: het zijn allemaal symbolen die verwijzen naar de totale, oneindige liefde die pas in de dood kan gerealiseerd worden.

Met een budget van slechts 250.000 gulden maakte George Sluizer Spoorloos. Internationaal bejubeld won de film het Gouden Kalf 1988 voor de beste Nederlandse film. Volgens hoofdrolspelers Gene Bervoets en Johanna ter Steege was Sluizer niet bepaald een beminnelijk regisseur. Beiden vonden hem weinig respectvol: Johanna ter Steege wou zelfs de set verlaten en Gene Bervoets vond het wel erg eng om drie uur lang in een doodskist te liggen. Altijd was het Sluizers bedoeling om echte en geen geacteerde emoties uit te lokken.

Toen ik Sluizer interviewde op de Marché in Cannes, niet lang voor zijn overlijden, hadden we het vooral over straffe verhalen van toen hij producent was van het Braziliaanse gedeelte van Werner Herzogs Fitzcarraldo. Heel wat antwoorden krijg je in de documentaire George Sluizer, Filmen over Grenzen met archiefmateriaal en gesprekken met toenmalige medewerkers

Vernuftig verfilmd en vervolgens verkracht

Spoorloos volgt nauwgezet de originele roman en voegt er zelfs een authentieke Nederlands-Belgische toon aan toe door Rex te laten vertolken door de Vlaming Gene Bervoets. Om te voorkomen dat Rex in Frankrijk een soort Jan Jaap van der Wal-Frans zou spreken is er de tweetalige Belg die een jerrycan ‘bidon’ noemt en Saskia onderweg Franse woordjes leert.

En dan is er nog de 71e editie van de Tour de France 1984 als achtergrond: een tweestrijd tussen viervoudig winnaar Bernard Hinault en de winnaar van 1983, de 23-jarige Laurent Fignon. Op een bepaald moment zegt een Tour de France commentaarstem zelfs ‘Hinault n’est pas encore enterré’ (Hinault is nog niet begraven, heeft nog niet opgegeven). Hoe meticuleus kun je de perfectie wel niet nastreven!

Vraag je je dan toch nog af waarom Sluizer Saskia een aansteker voor Rex laat kopen, wetende dat hij niet rookt, dan lees je best het einde van hoofdstuk vier nog eens opnieuw: ‘Hij opende zijn ogen, maar voor wat hij zag maakte dat geen verschil: zwart. Hij voelde dat hij alleen was. Hij hapte naar adem: dit was het dus. Dit moest zijn wat er met Saskia gebeurd was.’ (p.93)

Het kwade onbestraft

En dan, vijf jaar later, wenkt Hollywood. In The Vanishing worden Rex en Saskia nu Jeff en Diane, Raymond wordt Barney, de fietstocht in Frankrijk wordt ramptoerisme nabij Mount Saint Helens en voor actrice Nancy Travis is een speciale rol weggelegd, die van Rita Baker. Regisseur Sluizer bleef en wist heel goed wat de consequenties waren door met Twentieth Century-Fox in zee te gaan. Amerikanen laten zich niet kisten en kunnen het kwade niet onbestraft laten. In een ‘last minute rescue’ wordt Jeff gered uit de kist en Barney gedood door Rita Baker, de reddende engel van deze doordeweekse thriller die, hoewel goed geacteerd en vakkundig gefilmd, toch maar net het niveau haalt van een dertien-in-een-dozijnfilm. Weg zijn het gouden ei en de hele symboliek die verwijst naar de totale liefde. Krabbé zelf sprak niet van een verfilming, maar van een verkrachting.

Telkens opnieuw hoor ik na een lezing over Europese cinema versus Hollywood dat jongeren The Vanishing toch beter vinden omdat ze dan daarna on-getraumatiseerd kunnen gaan slapen. Dan gebruik ik toch maar weer het argument van Melina Mercouri, ze is tenslotte minister van cultuur geweest, uit de film Never on Sunday. Rex en Saskia zijn niet echt dood want de nu 68-jarige Gene Bervoets en de 62-jarige Johanna ter Steege – Kubrick wou haar in de hoofdrol van zijn gepland Holocaustdrama Aryan Papers. – zijn ‘very much alive and kicking’ en nog lang niet begraven.

Tim Krabbé

Spoorloos: de angstwekkendste thriller ooit