Vrijdagnamiddag 15 januari maakte de Nederlandse premier Mark Rutte bekend dat zijn regering aftreedt als gevolg van de toeslagenaffaire. Wat is de aanleiding daarvoor, wat houdt een ‘demissionair kabinet’ in en wat zijn de praktische gevolgen?

Toeslagen

‘Toeslag’ is de term die in Nederland gehanteerd wordt voor overheidssubsidie aan burgers. Het is bedoeld als aanvulling op een inkomen of een uitkering. Het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) keert de meeste toeslagen uit. Dit is de overheidsinstelling die arbeidrelateerde sociale verzekeringen uitkeert. Denk daarbij aan uitkeringen voor werkloosheid, voor arbeidsongeschiktheid of voor ziektegeld.

Sommige toeslagen worden uitgekeerd door de Belastingdienst: huurtoeslag, zorgtoeslag, kindgebonden budget en kinderopvangtoeslag.

Twee praktische bedenkingen. De Belastingdienst is er om belasting te innen. Wie bekend is met overheidsdiensten, weet dat die doorgaan niet denken in ‘en-en’, maar in ‘of-of’. Zijn ambtenaren die normaal geld innen ook geschikt om belastinggeld uit te keren? Daarnaast viel de toeslagenwet onder twee ministeries: Financiën en Sociale zaken. Wie heeft dan het toezicht?

Onterecht bestempeld als fraudeurs

April 2013 onthulden journalisten dat Bulgaarse gastarbeiders misbruik maakten van toeslagen, de ‘Bulgarenfraude’. Een voorspelbare reactie van politiek en media was dat dit in de toekomst moest worden voorkomen. Waarschuwingen dat de voorgestelde maatregelen ertoe konden leiden dat mensen ten onrechte van fraude beschuldigd konden worden, werden genegeerd.

Zeker tienduizend ouders werden ten onrechte bestempeld als fraudeurs. Zij dienden het verschuldigde bedrag direct terug te storten. Geld dat ze doorgaans niet hadden. Waardoor ze in financiële nood kwamen.

Het is aan de vasthoudendheid van twee Kamerleden, Pieter Omtzigt (CDA) en Renske Leijten (links-radicale SP), dat deze affaire aan het licht kwam. Het oordeel van een parlementair onderzoek was snoeihard. Sinds dit rapport in december bekend geraakte, was de vraag hoe het kabinet hierop zou reageren.

Aftreden?

Wanneer een misstand aan het licht komt, is het gebruik dat de minister die over dat ambtelijke terrein gaat aftreedt. De minister hoeft daar niet persoonlijk verantwoordelijk te zijn. Politieke verantwoordelijkheid. Procedureel correct, al wringt het soms als een bekwame, gewaardeerde minister moet aftreden om een fout van zijn voorganger.

Maar wie zou in dit geval de verantwoordelijke bewindspersoon zijn? De toeslagen vielen onder twee ministeries. Dan hadden zowel minister Wopke Hoekstra (CDA) als Wouter Koolmees (D66) van Sociale Zaken moeten aftreden. Twee gewaardeerde ministers, terwijl de misstanden begonnen zijn onder hun voorgangers.

Het tweede kabinet-Rutte (2012-2017) was een coalitie van de liberale VVD en de sociaaldemocratische PvdA. Daarin was Lodewijk Asscher minister van Sociale Zaken en Jeroen Dijsselbloem (tevens voorzitter geweest van de eurogroep) van Financiën. Allebei van de PvdA, sinds 2017 in de oppositie.

In beide kabinetten viel de directe verantwoordelijkheid voor de Belastingdienst niet onder de minister van Financiën, maar onder diens staatssecretaris. In 2014 was de betreffende VVD-staatsecretaris al afgetreden als gevolg van de fraude. Zijn opvolger werd partijgenoot Eric Wiebes, wethouder (schepen) in Amsterdam, sinds 2017 economieminister.

Zoveel bewindspersonen, ieder slechts gedeeltelijk verantwoordelijk. Wie moet er dan aftreden? En hoe zat het met de premier van beide kabinetten? Premiers zijn formeel slechts primus inter pares, maar Rutte had in kunnen grijpen.

Geen enkel aftreden was echter ook geen optie. Rutte, Hoekstra en Asscher waren alle drie lijsttrekker bij de landelijke verkiezingen in maart. De toeslagenaffaire kon hen parten spelen bij de campagne. En eventueel alsnog gevolgen hebben voor bewindspersonen van het komende kabinet, als dat niet in zijn geheel had moeten aftreden.

Asscher en de PvdA

Voor sociaaldemocraten is sociale gerechtigheid een kernthema. De achterban had daarom een motie ingediend dat Asscher moest afzien van het lijsttrekkerschap. Hij had zijn positie willen verdedigen tijdens het partijcongres dat gepland stond voor dit weekend (16-17 januari). Donderdag maakte hij echter op Facebook bekend zijn lijsttrekkerschap op te geven en niet herkiesbaar te zijn als Kamerlid. Twee derde van zijn partijgenoten vond dat terecht.

Wat wellicht de druk op de regering vergrootte om ook een gebaar te maken. Vandaag trad het voltallige kabinet af.

De meeste bewindspersonen blijven op hun post tot het aantreden van een nieuwe regering. Alleen Wiebes trad direct af. Een opvolger wordt volgende week verwacht.

Demissionair kabinet

De laatste keer dat een voltallig kabinet aftrad vanwege een affaire, was in april 2002. Toen gebeurde dat naar aanleiding van het rapport van het NIOD over de val van Srebrenica (1995).

2001-2002 was mijn eerste studiejaar. Ik woonde op kamers (op kot — red.). Een huisgenoot zag het in het nieuws. Omdat ik politiek geïnteresseerd was, vroeg hij mij wat het betekent als een kabinet aftreedt. ‘Dan moeten er verkiezingen worden gehouden.’

Huisgenoot: ‘Maar die zouden er toch al zijn in mei?’

‘Klopt!’

Huisgenoot: ‘Dus het stelt niks voor?’

Symbolisch en staatsrechtelijk is het van belang als een kabinet zijn verantwoordelijkheid neemt door af te treden. Maar een of twee maanden voor de verkiezingen heeft het weinig praktische gevolgen.

In Nederland heeft een demissionair kabinet formeel dezelfde bevoegdheden als een zittend kabinet. Het kan wetsvoorstellen indienen. In 2017 was er tijdens Prinsjesdag, september, nog geen nieuwe regering, ook al waren de verkiezingen al in maart geweest. Omdat de coalitieonderhandelingen al ver gevorderd waren (half oktober trad Rutte III aan), bood de regering wel een ‘Miljoenennota’ (begroting — red.) aan, maar werd het Kamerdebat daarover uitgesteld.

In de praktijk handelt een demissionair kabinet enkel lopende zaken af. Gevoelige kwesties worden overgelaten aan de toekomstige regering. Wanneer een kabinet valt omdat een partij uit de regering is gestapt, zijn de mogelijkheden voor nieuwe wetgeving beperkt. Er is immers geen parlementaire meerderheid meer. Maar het is gebruik, geen wettelijke inperking.

Veel oppositiepartijen hebben verklaard het aftredende kabinet te steunen in de coronabeleid.

Rutte-doctrine

Over de gevolgen van dit aftreden kunnen we op dit moment enkel speculeren. Veel commentatoren vinden het echter veelzeggend dat Rutte bij het bekendmaken van het kabinetsaftreden ook een andere mededeling deed. Voortaan zou informatie over kabinetsbesluiten openbaar zijn. Dit wordt uitgelegd als het einde van de ‘Rutte-doctrine’, een term die de laatste maanden opdook in politieke commentaren van diverse media. Premier Rutte zou er namelijk een handje van hebben gehad om over gevoelige kwesties helemaal geen mededelingen te doen, zelfs niet na aandringen van journalisten en Kamerleden. Die moesten zelf achter hun informatie aan.

Of het aftreden van het kabinet invloed zal hebben op de verkiezingen, weten we pas op 17 maart ’s avonds.

toeslagen

Malgoverno is het echte probleem van de energiefactuur

Nederlandse regering afgetreden om toeslagenaffaire