Er is al veel kritiek geuit op de VRT-reeks ‘Het verhaal van Vlaanderen’. Deels ten onrechte. Mocht het bijvoorbeeld van de woke BBC afhangen, dan zou Pieter de Coninck vertolkt worden door een uit de kluiten gewassen Afrikaan en Boudewijn met de IJzeren Arm door een non-binair persoon avant la lettre, voorzien van een stoere baard en een frivole bloemetjesjurk.

Het verdict van de onvermijdelijke Marc Reynebeau over de aflevering, gewijd aan de Guldensporenslag, was desalniettemin vrij vernietigend: ‘Goede tv, maar historisch een draak’.

De vraag is natuurlijk of je een dergelijke gebeurtenis kunt omzetten in ‘goede tv’ zonder er een historische draak van te maken. En of er een documentaire over de Guldensporenslag denkbaar is die door een kosmopoliet met belgicistische inslag als mijnheer Reynebeau niet verketterd zou worden als Vlaams-nationalistisch.

Deconstrueren

Zoals mediëvist en medewerker aan het ‘Verhaal van Vlaanderen’ Jan Dumolyn onlangs opmerkte, beseffen historici als Reynebeau trouwens zelf te weinig dat ze vooral getraind zijn in het ‘deconstrueren’ van de overgeleverde, intuïtieve geschiedenis, veeleer dan in het construeren van accuratere historische verhalen.

Daarbij zoomen ze ook nog eens in op specifieke episodes, veeleer dan uit op grote verhalen.

Anderzijds maakt het ‘Verhaal van Vlaanderen’ het critici natuurlijk ook zeer makkelijk door zich veel te ambitieus op te stellen. De titel alleen al. Hij suggereert niet alleen dat het verleden van Vlaanderen in één verhaal gevat kan worden, maar ook dat dit verhaal in niet meer dan tien schamele tv-uitzendingen verteld kan worden. Onzin natuurlijk.

‘Vlaanderen: Een aantal evocaties van een rijk verleden’, zou wat dat betreft een betere want bescheidenere vlag geweest zijn. Zij het natuurlijk een die veel minder aanspreekt.

Vonckisten

Wikimedia Commons

Het Congres van Wenen in 1815.

Om helemaal eerlijk te zijn, zou je zelfs moeten gewagen van oppervlakkige of simplistische evocaties. Telkens opnieuw worden immers fundamentele zaken onvermeld gelaten. Zoals de cruciale rol van het Congres van Wenen in het ontstaan van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden van Willem I of die van Albrecht van Oostenrijk en Isabella van Spanje in de Zuid-Nederlandse contrareformatie. Het spreekt voor zich dat heikele thema’s al helemaal verzwegen worden. Zoals de collaboratie van Vonckisten, voorgangers van de huidige liberalen, tijdens de gewelddadige Franse overheersing tussen 1795 en 1815. Velen werden ‘agent municipale’ (oorlogsburgemeester).

Of de cruciale rol die de ‘Waalsche Paternosterknechten’ (dixit Charles de Coster) speelden, als ‘handlangers’ van de katholieke Spanjaarden, in de teloorgang van de ‘politieke eenheid van de Nederlanden’ en, uiteindelijk, de spijtige splitsing ervan.

Een tijdgenoot had het zelfs over ‘Walons Espaignolisez die zich gekleed hebben in de brutale tirannie, pestlust en arrogantie van Spanje.’

Traktaat van Atrecht

De belgicistische historicus Pirenne schreef wat hij de ‘verzoening der Waalsche provinciën met Spanje’ noemde (hun collaboratie met de Spaanse agressor en het Traktaat van Atrecht) louter toe aan de ‘buitensporigheden’ van de Gentse calvinisten na de Pacificatie van Gent. Ze leidden tot ‘eene katholieke reactie’ in de Waalse provinciën, ‘welke deze ook van de nationale zaak zouden afwenden en Alexander Farnese toelaten, het Zuiden der Nederlanden te heroveren.’

Het ware verhaal is natuurlijk een stuk complexer en heeft onder meer ook te maken met de andere economische achtergrond van Wallonië (toen al). Die dreef wat toen ook nog eens een natuurlijke Spaanse toegangspoort tot de Nederlanden was (de Franse ‘poort’ was gesloten), onherroepelijk richting de katholieke Spanjaarden. Dubbele pech dus.

Het is wellicht ook geen toeval dat de oprichting van de Unie van Atrecht, het tekenen van het Traktaat van Atrecht door een aantal Waalse provinciën, en de oprichting van de Unie van Utrecht, gebeurden, niet lang na de beruchte Bartholomeusnacht in Parijs (1572), waar protestanten massaal uitgemoord werden.

Het was de start van de vierde Franse godsdienstoorlog (1572-1573) die onze zuiderburen definitief richting katholicisme deed zwenken. Tot groot jolijt van Filips II. Wallonië dat, op Doornik na, altijd Willem van Oranje zijn religievrede had afgewezen, volgde het Franse voorbeeld (toen al) en Vlaanderen betaalde de catastrofale prijs.

‘Le hasard et la nécessité’

Hoe anders zou het verleden van de Lage Landen, Europa en misschien zelfs de wereld er hebben uitgezien, zonder gewelddadige splitsing. De moderne lingua franca zou in dat geval niet het Engels maar een Vlaamse taal geweest kunnen zijn. New York zou dan bijvoorbeeld Nieuw Antwerpen heten.

Dat brengt me bij nog een punt van kritiek op het ‘Verhaal van Vlaanderen’: de saaie, schoolse inslag. Alternatieve invalshoeken kunnen nochtans zeer verfrissend en verhelderend zijn. Zoals een interpretatie van het verleden als een samenspel van ‘hasard et nécessité’, een frase die de Franse bioloog Jacques Monod invoerde om evolutie via natuurlijke selectie te duiden.

Geografische factoren vallen wat die ‘nécessité’ betreft nauwelijks te onderschatten. Het fundament voor de moderne taalgrens, die zo bepalend is geweest voor de (Zuidelijke) Nederlanden, werd bijvoorbeeld gelegd in de laat-Romeinse tijd door de nabijheid van de Rijn (vanwaar de Franken het Romeinse rijk binnenvielen), in combinatie met vruchtbare, Waalse lössgronden (die beschermd moesten worden).

Noordzee

Geografie was later ook in hoge mate bepalend voor de rijkdom van het Graafschap Vlaanderen en het Hertogdom Brabant. Een vruchtbare bodem, een aantal grote rivieren en de nabijheid van de Noordzee en Engeland stonden daar als het ware garant voor. Die zee was misschien zelfs even belangrijk voor de moderniteit, als de Middellandse Zee dat destijds was voor de klassieke Oudheid.

De middeleeuwse grondwinning erop, waarin Vlaanderen (Germaans voor ‘overstroomd land’) pionierde, was eveneens een belangrijke, aan geografie gerelateerde, determinant van ons verleden. De nieuwe, nog zoute gronden waren aanvankelijk bijvoorbeeld enkel goed voor begrazing door schapen, die dan weer de wol leverden voor de lakenindustrie waaraan het Graafschap in hoge mate zijn rijkdom dankte.

Laten we echter vooral de rol van het toeval niet onderschatten. De teloorgang van het vroegmiddeleeuwse Middenrijk dat ontstond na de dood van Lodewijk de Vrome (778-840), stond bijvoorbeeld zeker niet in de sterren geschreven. Het was veeleer een kwestie van dynastieke dobbelstenen die verkeerd vielen.

Bovendien hadden de Bourgondiërs best kunnen slagen in hun opzet dat rijk herop te richten (met inbegrip van Vlaanderen), ware het niet dat Karel de Stoute te vroeg overleed en we vervolgens via zijn dochter Maria van Bourgondië in handen kwamen van de vermaledijde Spaanse Habsburgers.

IJzeren greep

Misschien kun je echter stellen dat dit oude Middenrijk in zekere zin toch verder is blijven bestaan, met name in de vorm van de zogenaamde Blauwe Banaan: een economisch overwegend zeer performant gebied dat zich uitstrekt van Noord-Italië tot Zuid-Engeland.

Een en ander zou dan een mooie illustratie vormen van een belangrijke waarheid die eveneens te weinig blijkt uit het ‘Verhaal van Vlaanderen’: de greep die het (verre) verleden uitoefent op latere tijden is dusdanig groot, dat zonder een historische invalshoek, elk grondig begrip ervan illusoir is.*

* In de biologie geldt iets vergelijkbaars: ‘In biology, nothing makes sense, except in the light of evolution’ (Theodosius Dobzhansky).

Traktaat van Atrecht

Het verhaal van Vlaanderen bestaat niet