Zes weken lang nemen we u op zaterdag in reportagestijl mee door Vlaanderen. Op zoek naar grote – soms wat ondergesneeuwde – maatschappelijke uitdagingen én mogelijke oplossingen daarvoor. Vandaag: elke dag vijf agressie-incidenten op het spoor. En dat is nog maar het topje van de ijsberg. ‘Hou je op de vlakte, want als je gewoon je werk doet zoals het moet, dan riskeer je klappen.’

‘U bent journalist? Bent u van de VRT? Nee? Gelukkig, want met die van de VRT heb ik nog een appeltje te schillen. Hoe halen die het in hun hoofd om na de vele gevallen van agressie tegen treinbegeleiders op undercoverreportage te gaan om ons met de vinger te wijzen? Nee, wij durven ‘s avonds soms niet meer door de trein om reizigers te controleren. Dat klopt. Maar daar zijn redenen voor. Op sommige lijnen weet je al vooraf: als ik mijn job doe zoals het zou moeten en opmerkingen geef aan mensen die geen treinkaartje hebben, dan riskeer ik klappen. Op den duur geef je het gewoon op.’

Het komt er vlot uit, met een mix van woede en verdriet. Deze treinbegeleider – hij wil niet met naam in de media komen – is een van de velen. Werkt nog niet zo lang voor de NMBS. Maar weet al wat agressie is.

‘Ik heb al een keer of vijf te maken gehad met ernstige zaken, ja. Ik hou me dan opzettelijk kalm. Ik wil aan dienstverlening doen. Geen slaag krijgen voor pietluttigheden.’

‘Over de afkomst van de daders kan ik kort zijn: dat zijn meestal dezelfden. Allochtonen. Luister: ik zeg niet dat alle allochtonen het uithangen op de trein. Absoluut niet. Ik zeg alleen: als we problemen hebben, dan zijn dat haast altijd allochtonen. De meeste mensen zijn in orde, daar heb je geen last mee. Maar twintig procent niet. En die zorgen voor een uit de hand gelopen maatschappelijk probleem. Het is complete normvervaging. Er is geen respect meer voor mensen die een openbare functie uitoefenen’, zegt de treinbegeleider.

‘Waarom doe je zo?’

Er was een directe aanleiding waarom we net deze treinbegeleider aanspraken: wij waren getuige van een klein incident. Dagelijkse kost, zo bleek.

De begeleider kwam bij een jongeman van Afrikaanse origine – in voetbaltenue, schoenen op de bank – wier kaartje niet in orde was. Het bleek niet duidelijk zichtbaar op zijn smartphone. Daarop vroeg de treinbegeleider of hij een betalingsbewijs mocht zien. De jongeman probeerde daarop al heel snel met een: ‘waarom doe je zo?’. Waarop onze begeleider: ‘Ik doe niks, meneer. Ik heb het over feiten, dat is alles. Het feit is: uw ticket is niet in orde.’

Gelukkig was er de Maghrebijnse vriend van de Afrikaan. Die was diplomatischer. ‘Ik zal een ticket kopen voor hem, oké?’ Waarop onze begeleider: ‘Dat mag normaal niet zomaar, want wie bij het opstappen geen ticket heeft, die krijgt een toeslag. Maar luister eens hier: ik moet nu afstappen en een fluitsignaal geven op het perron. Als het binnen de minuut niet in orde is, dan stopt het voor mij.’

En een minuut later was het in orde. Onze begeleider heeft de situatie ontmijnd. Menselijk, zo u wil. Maar toch: de man deed gewoon zijn job. Hij zocht geen problemen. Waarom zou hij ook?

De-escaleren

‘Wij krijgen de instructie om altijd braaf te blijven lachen. De-escaleren. Dat moet van de bazen. Want de NMBS vindt dat incidenten te veel geld kosten. Dus moeten wij ons zo non-agressief mogelijk opstellen om geen incidenten uit te lokken.’

Dat zegt een andere treinbegeleider, op een andere lijn. Zijn verhaal is grosso modo hetzelfde. ‘De mensen hebben geen respect meer. Ze aanvaarden niets, ook geen opmerkingen over het feit dat ze geen ticket hebben. Of met hun voeten op de bank zitten. De meeste mensen zijn helemaal in orde. Daar heb je geen problemen mee. Maar een klein percentage zorgt voor alle overlast. Veel overlast.’

Wie? ‘Ja, meneer, als ik dat zeg, dan ben ik mijn werk kwijt. Maar u weet het wel. Wilt u alstublieft ook mijn naam of deze lijn niet vermelden? Ik wil mijn verhaal wel doen, maar niet als ze me kunnen ontmaskeren. Het loopt de spuigaten uit, de agressie tegen ons. Zelf heb ik buiten verbale agressie nog niets ergs meegemaakt. Maar collega’s wel. En we mogen er niets tegen doen. Het gaat niet lang meer duren of het loopt grondig fout voor een van ons.’

CD

Vijfmaal per dag

In 2022 waren er 1.856 geregistreerde gevallen van verbale en non-verbale agressie tegen trein- en stationspersoneel. Dat is maar liefst vijf keer per dag. Tegenover 2019 is het aantal meldingen ook met 60% gestegen. Jaar na jaar al gaat het in stijgende lijn. Het zijn cijfers die federaal N-VA-oppositieparlementslid Tomas Roggeman opvroeg.

‘Oplossingen? Dit is een algemeen probleem in de samenleving, tegen alle beroepen die autoriteit uitstralen’, zegt Roggeman. ‘In één twee drie gaan we dit niet oplossen. Maar we moeten wel sowieso opnieuw strenger straffen. Doe de overtreders voelen dat ze over de schreef zijn gegaan. Want nu regeert de straffeloosheid. Justitie seponeert dit soort zaken bijna automatisch.’

‘Op de korte termijn moeten zowel de Spoorwegpolitie als het veiligheidsbedrijf Securail worden uitgebreid’, zegt Roggeman. ‘Het was een vergissing om de Spoorwegpolitie af te bouwen (onder voormalig N-VA Minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon werd het takenpakket van de Spoorwegpolitie tussen 2014 en 2018 verplaatst van de stations naar de treinen. De aanwezigheid van Spoorwegpolitie in provinciale stations werd ook afgebouwd ten gunste van de grote steden, red.). Ook bij Securail moeten er mensen bijkomen. En de agenten van Securail moeten een beter wettelijk kader krijgen. Nu is het juridisch erg vaag wat zij eigenlijk mogen en wat niet. Ze beschikken niet over dezelfde bevoegdheden als de politie. Camera’s op hun uitrusting zou al een goed idee zijn. Dan is er geen discussie meer over de feiten.’

En de oorsprong van de daders? ‘Er zijn te veel mensen die hier rondlopen zonder dat ze een wettelijke verblijfsvergunning hebben. Laat ons nu eindelijk een streng migratiemodel invoeren zoals in Australië. Zonder verblijfsvergunning die je vooraf buiten de Europese grenzen hebt aangevraagd, kom je er gewoonweg niet in.’

Angstklimaat

‘Het probleem dat u aanhaalt is inderdaad een breder maatschappelijk probleem’, zegt ook Roggemans parlementaire collega Frank Troosters (Vlaams Belang).

‘Iedereen weet dat de meerderheid van de daders van agressie tegen treinbegeleiders allochtonen zijn. Statistieken worden daar niet over bijgehouden, maar de ervaring is duidelijk. Het probleem wordt niet benoemd. Er heerst zoals u zelf hebt gemerkt een algemeen onbehagen bij treinbegeleiders. Iedereen is bang. Dat komt omdat zij niet mogen zeggen wat ze zien. En er niet tegen mogen optreden. Het klopt bijvoorbeeld dat de NMBS haar personeel oproept om low profile te blijven. Dat heb ik al meermaals van personeel zelf gehoord.’

Troosters beschikt over een goed netwerk bij de NMBS. Hij is naast Roggeman een van de weinige parlementsleden die de problematiek ter harte neemt. Zonder veel resultaat.

‘Wij moeten als politici oplossingen bedenken. De normvervaging op de trein is uiteraard niet de schuld van allochtonen alleen. Het verontrust me dat het eigenlijk zo’n groot maatschappelijk probleem is geworden. Het probleem voor mij als Vlaams Belanger is dat, hoezeer ik ook mijn parlementaire werk probeer te doen en oplossingen voorstel, oplossingen op basis van kennis van het terrein, die oplossingen altijd verworpen worden door de meerderheidspartijen. Ook dat is onderdeel van het algemene angstklimaat. Ik heb de indruk dat het alleen maar erger wordt: veel agressie en criminaliteit wordt zelfs al niet meer gemeld. Statistieken komen te laat. Als ze al volledig zijn.’

Toegangspoortjes

‘We moeten dit stap per stap oplossen’, gaat Troosters verder. ‘Door bijkomend personeel aan te werven bij zowel Securail als bij de Spoorwegpolitie, om te beginnen. Nauwelijks 80% van het personeelskader is ingevuld bij de Spoorwegpolitie. En dat is dan nog het volledige personeelsbestand. Op het terrein, bij de agenten, is het gebrek aan effectief inzetbare agenten vaak nog veel schrijnender. Zeker in Vlaanderen.’

‘Er zijn massale rekruteringscampagnes geweest. Maar er is gewoonweg te veel uitstroom omdat de toestand alarmerend slecht is. Het personeel geeft er de brui aan. Zowel bij Securail, de Spoorwegpolitie als bij de treinbegeleiders’, zegt Troosters.

‘De regio’s waar de interventietijden bij een oproep het langst zijn, worden extra hard getroffen. In praktijk springen de weinige leden van de Spoorwegpolitie uit Limburg en Vlaams-Brabant op regelmatige basis bij in de regio Antwerpen. Dat maakt het interventiesysteem onwerkbaar. Op het terrein staan de agenten van Securail er bij lange interventietijden van de politie dan alleen voor. Een Securailagent mag een verdachte die niet fysiek agressief is, maar wel weigert te betalen, slechts een half uur staande houden. Terwijl de interventietijd voor de Spoorwegpolitie in de praktijk vaak langer dan een uur is.’

‘Ik pleit er dan ook voor om op de korte termijn Securail te versterken. Verleng de interventietijd. Geef hen persoonlijke camera’s. Zorg ervoor dat zij in de praktijk hulp kunnen krijgen van de hondenbrigades van de politie. Die agenten kunnen ook tickets controleren en mensen kalmeren, maar mogen dat nu niet.’

Maar wat vooral zou helpen, zo zegt Troosters, is wanneer er een structurele investering komt in toegangspoortjes. ‘Zo krijg je geen toegang meer tot de perrons wanneer je geen ticket hebt. De meeste ruzies gaan over vervoersbewijzen. Dat wordt met poortjes vooraf al in de kiem gesmoord.’

Vervreemding

Met die toegangspoortjes is Joachim Permentier, treinbestuurder en vertegenwoordiger van de Onafhankelijke Vakbond voor Spoorwegpersoneel (OVS), het helemaal eens. Maar voor Permentier is het probleem breder dan alleen veiligheid. Het jarenlange besparingsbeleid van de NMBS heeft een algemene malaise in de hand gewerkt, zegt hij.

‘In de stations is er bijna geen personeel meer. loketten zijn vaak dicht, als er nog loketten zijn. Het sociaal toezicht is overal afgebouwd. Zowel bij Securail, de Spoorwegpolitie als bij het NMBS-personeel zelf is er te weinig personeel, zoals u weet. Dat is het gevolg van een jarenlang volgehouden besparingsbeleid. En dat wreekt zich nu.’

‘Omdat er te weinig personeel is, is er ook veel slechte communicatie. In de stations is de omroeper vervangen door een automatische klankband. Maar dat werkt minder goed, zeker in de drukkere stations. Bij problemen op het net moet er één nummer in Brussel gebeld worden. Dat soort centralisering zorgt vaak voor chaos. Reizigers raken daardoor gefrustreerd. Soms verwondert het mij niet dat de agressie toeneemt. Waarmee ik natuurlijk niet wil zeggen dat het de schuld is van de mensen op het terrein. Die staan gewoon in de vuurlinie en zijn het slachtoffer van het verkeerde beleid.’

‘De NMBS heeft een zogenaamd “masterplan agressie”’, zegt Permentier. ‘Maar daar is lang niets mee gedaan. Er staan interessante dingen in, zoals toegangspoortjes voor je de perrons op kan. Maar nu men dat masterplan geüpdatet heeft en dat soort duidelijke oplossingen herontdekt, stelt zich een nog veel groter probleem: er is geen geld. Alles wat geld kost is geen prioriteit voor de directie. En dus gebeurt er niets.’

Permentier wijst tenslotte ook op het post-covidklimaat. Dat heeft volgens de vakbondsvertegenwoordiger voor een algemene verruwing van de zeden gezorgd.

‘De covidcrisis heeft vele mensen in een soort langdurige depressie geduwd. De kansarmoede is toegenomen, en dat merken we omdat minder mensen betalen voor hun vervoer. Bij de middenklasse die de trein neemt heerst dan weer een twittermentaliteit: men roept als er iets fout gaat, maar men is niet geïnteresseerd in het antwoord. En daar bovenop komt dan nog dat na de covidcrisis meer mensen de staat zijn gaan wantrouwen.’

‘Een treinbegeleider, die draagt een uniform en vertegenwoordigt in zekere zin de staat. Op hen denken de mensen hun frustratie dan ook te mogen botvieren.’

treinbegeleider

REPORTAGE. Treinbegeleiders werken in angstklimaat

Tijd van Onbehagen*