Onlangs… is een nieuwe druk verschenen van het Verzameld Werk van Willem Elsschot. Waarmee nog maar eens zijn onsterfelijkheid wordt bevestigd. Er bestaan heel wat manieren om die onsterfelijkheid aan te tonen. Op één ervan, namelijk de keuze van de titels, wil ik hier dieper ingaan.

Want ja…

… niet alleen de openings- en slotzinnen van de romans van Willem Elsschot raken de lezer diep, ook de titels zijn weloverwogen gekozen. Ze zijn de kern van het verhaal en moeten de nieuwsgierigheid opwekken. Wie Anna Karenina hoort zeggen of de naam ziet staan wil meteen weten wie die vrouw is. Hetzelfde geldt voor Wachten op Godot. Godot! Wie is die man? Waarom wordt op hem gewacht? Heeft die wat misdaan?
Kortom, een titel mag niet vaag zijn maar moet de lezer raken en vasthouden tot op het eind. De ontgoocheling van vader De Keizer in Een ontgoocheling moet na zijn dood overgenomen worden door zijn vrouw en doet dat ook.

De slotalinea…

… één zin, is zo geconstrueerd dat de ontgoocheling in het hoofd van de lezer aan de wand van zijn geheugen blijft plakken. Ik haal hem er even bij: ‘En toen Kareltje haar aankeek, omdat zij zo raar praatte, zag hij dat zij met neergetrokken mondhoeken wenend de soep proefde.’ Deze zin blijft de een bij omdat hij meeleeft met de ontgoocheling van vader en moeder De Keizer en de schuld van hun mislukt leven bij dat boefje van een zoon legt. Of – bij de ander – de reden van hun ontgoocheling niet zozeer de zoon is, maar de ouders die zowel zakelijk als sociaal boven hun stand leven.

Vooral de vader meet zich een air aan of hij bevel voert over de hele oceaan. Hij, en zijn sigarenhandel, staan model voor de kleine middenstand van een eeuw geleden, die zich laat kennen door een hautain gedrag en sociale verbittering. En altijd zoekt die kleine middenstander een zondebok voor zijn dramatisch bestaan.

Idem voor…

… Villa des Roses, en het rationele van de titelkeuze. De villa komt in de eerste zin al ter sprake en hoewel de verbittering van het kamermeisje zo schandelijk behandeld door kostganger Richard Grünewald [= Willem Elsschot, = Alfons De Ridder], in het laatste hoofdstuk de hoofdrol speelt, wordt de villa niet vergeten. Door haar weer ter sprake te brengen eindigt het verhaal niet alleen mooi rond, het versterkt de neergang van het pension, die zich overigens onderhuids al aankondigt in de eerste alinea. De neergang wordt de ondergang met de korte, nuchtere zin: ‘De een voor, de andere na, verlieten de kostgangers de Villa.’ En eindigt met een alinea die treffend de persoonlijkheid van de uitbaters [meneer en mevrouw Brulot] en het karakter van de ‘Villa’ weergeeft:

‘Wat madame Brulot betreft, die had op ‘t eind van de maand nog steeds geen geschikte woning gevonden. Zij gaf daarom de meubelen van de Villa in bewaring en ging met de notaris voorlopig in het pension “Belle Vue” wonen. Zo waren zij dus, na zeventien jaar lang de Villa des Roses bestuurd te hebben, zelf kostgangers geworden. Uit gewoonte bleef madame Brulot acht slaan op alles wat er omging en wanneer een of ander niet in de haak was, dan stiet zij de oude notaris met de elleboog aan. En Brulot schudde dan het hoofd en zei: “Quelle service!”’

Een derde voorbeeld…

… van de weldoordachte keuze van een titel slaat op Pensioen. Een pracht van een verhaal dat zich afspeelt tijdens het interbellum en draait rond het recht op een uitkering, waarop voormalige soldaten, weduwen en wezen van Wereldoorlog I recht hebben. Door allerlei gefoefel incasseren verwanten de uitkering, tot blijkt dat de soldaat een kind heeft, Alfred. Afkomstig uit een buitenechtelijke relatie. Hij heeft recht op de uitkering, en nog wel met terugwerkende kracht. Dat ‘pensioen’ waaraan de schoonfamilie van Willem Elsschot, terloops gezegd, haar broek scheurde, is de stroming waarop het verhaal vaart.

Een pracht van een verhaal, verteld met een ton sarcasme en een mand leedvermaak. Helaas blijft het oppervlakkig, mist het de psychologische diepgang waar Kaas, Villa des Roses, Tsjip / De leeuwentemmer, Lijmen, Het dwaallicht hun succes aan te danken hebben. De sterkste stukken zijn de passages met een historische schets. De indringendste zit in het negende hoofdstuk en beschrijft kort maar krachtig de overgang van oorlog naar vrede:

‘De oorlog was wel degelijk gedaan en twee dagen later was in de hele stad geen Duitser meer te zien. En daarop kwamen onze eigen soldaten terug. In die diverse plunjes die wij nooit hadden gekend zagen zij eruit als vreemden. Maar er viel niet te twijfelen, het waren wel degelijk de onzen. Er werd gedronken, gezongen, gekust, Engelse sigaretten werden uitgedeeld, kortom de vrede werd gevierd. Wat zitten moet was dadelijk weer gezeten: de Koning op zijn troon, de Kamerleden in hun zetels, de ontvangers achter hun loketten. En wat lopen moest ging aan de haal, de grens over. Er werden optochten gehouden, redevoeringen uitgesproken, missen gezongen, mensen gemarteld, decoraties uitgedeeld. Als de insecten in de lente kwam alles weer tevoorschijn, ieder met zijn specialiteit.’

Elke titel…

… is dus een proces van wikken en wegen geweest, zeer secuur. Elsschot ten voeten uit. Als componist even sober als Erik Satie, als dirigent net zo strak als Wilhelm Furtwängler met de baton omging.
Willem Elsschot, je kan hem blijven lezen en je kan over zijn werk blijven schrijven. Omdat zijn taal en verhaal zo bijbels zijn.

Tsjip/De Leeuwentemmer

Willem Elsschot is onsterfelijk