Michael Monditsch was een Roetheen, die op twintigjarige leeftijd in opdracht van de anti-communistische emigrantenorganisatie ‘Volksbond van Russische solidaristen’ (NTS) infiltreerde in de contraspionagedienst ‘SMERSJ’, een afkorting voor ‘dood aan de spionnen’ . Hij zou vervolgens talloze gruwelijke dingen te zien krijgen.

De SMERSJ was een door de Sovjets opgerichte organisatie, en hield zich tijdens en na de Tweede Wereldoorlog bezig met het ‘beveiligen van de achterhoede van het Rode Leger’. Daarbij werd een nietsontziende terreur uitgeoefend. Leden van de dienst deinsden er niet voor terug om partizanen, politici en gewone burgers te liquideren. Na zijn vlucht naar Duitsland schreef Monditsch onder het pseudoniem Nikolaj Sinevirski zijn unieke ervaringen als infiltrant op in het boek SMERSJ – een jaar in het kamp van de vijand, dat in 1948 door uitgeverij Grani in Frankfurt werd gepubliceerd.

Undercover

Monditsch wordt op 5 maart 1923 geboren in het dorp Nankovo, in Transkarpatië een streek die op dat moment bij Tsjecho-Slowakije hoort. Na de bezetting door Hongaarse troepen vertrekt hij naar Praag om daar het Russische gymnasium te bezoeken. In de Tsjechische hoofdstad wordt de negentienjarige Roetheen lid van de NTS, een emigrantenorganisatie die Rusland wilde bevrijden van de bolsjewieken. Haar leden zien in de inval van de Sovjet-Unie door nazi-Duitsland de mogelijkheid hun droom van een vrij Rusland te verwezenlijken.

Michael Monditsch.

Monditsch vertrekt naar Gomel in het huidige Wit-Rusland, vanwaar hij in september 1942 vertrekt naar Smolensk om op die manier door de bolsjewieken gecontroleerd gebied te betreden. Maar hij wordt door de Gestapo (geheime dienst, red.) gearresteerd en naar Praag gebracht. Na moeizame bemiddeling door zijn opdrachtgever, mag hij in september 1944 terugkeren naar de Karpaten. In zijn geboortestreek legt hij dankzij plaatselijke partizanen — oude schoolvrienden — contact met soldaten van het oprukkende Rode Leger, waarbij hij zich als vrijwilliger aanmeldt.

Front

Vanaf dit moment begint zijn autobiografische vertelling in dagboekvorm. Op 15 januari 1945 schrijft Monditsch: ‘Toen was ik aan de beurt. De majoor bekeek me van top tot teen. Ik voelde afkeer. Ik ben tenslotte geen paard om me zo te bekijken, nog een meevaller dat ik mijn mond niet open hoef te doen, zodat hij mijn tanden kan bekijken.’

‘”Welke talen kent u?” “Russisch, Oekraïens, Hongaars, Tsjechisch en Duits. Ik begrijp Frans en Roemeens.” “Komt u uit het Oekraïense Transkarpatië?” “Ja, kameraad majoor, uit het Oekraïense Transkarpatië.” “Wie zijn uw ouders?” “Boeren.” “Uw beroep?” “Ingenieur.” “Zo, die neem ik”, zei de majoor tegen de commandant van onze compagnie.’ Dankzij zijn talenkennis en afkomst belandt Monditsch als tolk op het hoofdkwartier van de contraspionagedienst SMERSJ van het vierde Oekraïense front. Na overleg met een verbindingsman van de NTS in Moekatsjevo, besluit de Roetheen de kans met beide handen te grijpen. Het werk lijkt oneindig. ’s Nachts zijn er voortdurend verhoren die getolkt moeten worden. Overdag is Monditsch op pad met zijn commandanten. Tussendoor vertaalt hij allerhande documenten.

Van Slowakije naar Polen

Op 26 januari 1945 rukt het hoofdkwartier mee met de achterhoede van het front naar Sabinov, een stadje in het oosten van Slowakije. ‘De inwoners zijn kwaad. Ze zijn door ons uit hun huizen gezet. Ik bewoon een mooie kamer in een statig huis naast de rechtbank. In het huis wonen ook kapitein Potapov en majoor Gretsjin.’

Na de regio te hebben gezuiverd van ‘anti-communistische elementen’, waaronder volgens het SMERSJ vrijwel alle inwoners vallen, vat de contraspionagedienst post in Zakopane, een voor de oorlog beroemde wintersportplaats in het uiterste zuiden van Polen. ‘Het leven verandert voortdurend. Polen is vernietigd door de Duitsers. In plaats van de Polen konden SS-ers jarenlang hun hart ophalen aan de schoonheid van Zakopane. Nu is het in handen van SMERSJ.’

In het door de oorlog zwaar geteisterde Polen richt de contraspionagedienst haar pijlen niet alleen op de Duitsers, maar ook op de Armija Krajowa, de grootste verzetsbeweging van het land. Op 24 februari stuit een Russische kapitein tijdens een huiszoeking bij toeval op een officier van dit binnenlandse verzetsleger. Met valse beloftes laat de Pool zich verleiden om namen en adressen van de complete Krakause staf te noemen. ‘Ik kan me voorstellen wat het resultaat zal zijn. Honderden arrestaties, verhoren en nieuwe arrestaties. Niet alleen in Krakau, maar in heel Polen’, aldus Monditsch.

Krijgsgevangenen

Begin maart verlegt de SMERSJ-afdeling haar werkterrein naar Nowy Sacz, dat onder de Duitsers ‘Neu Sandez’ heette, iets verder westelijk gelegen. In het stadje bevinden zich zowel een kamp met Duitse als met internationale krijgsgevangenen, waaronder een groot aantal Sovjet-soldaten. Monditsch begeleidt zijn Russische leidinggevenden bij hun zoektocht naar Duitse SD-ers, SS-ers en Gestapo-leden.

Een krijgsgevangene die Hans wordt genoemd, helpt de Russen bij de identificatie. De omstandigheden in beide kampen zijn schrijnend. Volgens de Roetheen sterven er dagelijks twintig gevangenen. Ook de soldaten van het Rode Leger die de pech hadden krijgsgevangenen te zijn geworden, worden door SMERSJ niet vergeten. De Roetheen is verbouwereerd over zoveel onrecht: ‘Majoor Gretsjin zegt dat de meesten van hen eerst twee jaar naar een heropvoedingskamp zullen gaan. Waarvoor? Hebben die miljoenen mensen die de hel van de Duitse krijgsgevangenschap hebben doorstaan niet beters verdiend dan concentratiekampen in de Sovjet-Unie?’

Folter

Michael Monditsch is meerdere malen getuige van foltering door SMERSJ-officieren. Midden maart wordt de Poolse Vlasta verhoord door kapitein Stepanov. Ze zou tijdens de oorlog naar Zweden zijn gereisd met de plaatselijke dokter en wordt daarom van spionage verdacht.

‘Al is je gezichtje nog zo mooi, ik sla je tanden uit als je me niet zegt wat jij, vuile hoer, met die dokter in Stockholm deed!’ Vlasta zweeg. De kapitein sloeg met zijn vuist op haar tanden. Ze wankelde, maar bleef staan. De kapitein sloeg haar nog eens. Vlasta viel op de grond. Een orgie van geweld begint. De kapitein stampt met zijn laarzen op haar gezicht. Daarna voert hij een wilde dans uit op haar borstkas. Uit Vlasta’s mond stroomt bloed. Om drie uur ’s nachts verklaart kapitein Stepanov dat het voorlopige verhoor is afgesloten.’

Transkarpatië

Begin augustus 1945 weet de infiltrant met veel moeite speciaal verlof te krijgen om terug te keren naar zijn geboortestreek. Hij voelt dat een ontmaskering dichtbij is, en neemt het zekere voor het onzekere. Sinds de komst van het Rode Leger, een jaar geleden, is er veel veranderd in Transkarpatië. ‘Toen we nog bij Tsjecho-Slowakije hoorden, bestonden er bij ons twintig verschillende politieke partijen. Alle leden van die partijen zijn nu officieel tot vijanden van de Sovjets verklaard. Duizenden burgers werden gearresteerd.’

‘Uiteindelijk zullen ze heel Transkarpatië oppakken. De intelligentsia die voorheen de Hongaren haatte, vlucht nu massaal naar Hongarije. Wij Roethenen die altijd pro-Russisch waren, weten nu wat de Sovjet-werkelijkheid is.’ In zijn geboortedorp neemt hij voorgoed afscheid van zijn ouders zonder hen te kunnen vertellen over zijn geheime opdracht. ‘Misschien als ik nooit naar school zou zijn geweest, geen opleiding had genoten, zou ik net als mijn vader het land bewerken en daarmee tevreden zijn. Maar na alles wat ik beleefd heb, blijft er voor mij maar een ding over: de strijd. Morgenochtend zal ik vertrekken.’

Leven na de vlucht

Hoe zijn vlucht naar het Westen verder verloopt, wordt in zijn dagboek niet vermeld. Begin 1950 neemt Monditsch een schip naar de Verenigde Staten, waar hij als bouwvakker gaat werken in Brooklyn. Bij een voorstelling van het Dubrovsky Theater ontmoet hij de actrice Victoria Semenova, een vluchtelinge uit Rostov aan de Don, met wie hij al snel trouwt.

In 1951 emigreert het paar naar München, waar ze voor Radio Free Europe werken. Semenova presenteert de eerste uitzending van de Russische editie van de internationale zender. Vanuit Moskou zouden meerdere pogingen worden ondernomen om Monditsch vermoorden. Tijdens een zeereis van Duitsland naar de Verenigde Staten treft de lange arm van het Kremlin zijn vrouw die ernstig ziek wordt door een vergiftiging, maar dat uiteindelijk overleeft. Michael Monditsch sterft in 1968 in zijn woonplaats München aan kanker. Viktoria Monditsch hertrouwt na de dood van haar man, neemt de achternaam Dreving aan en blijft radiopresentator tot in de jaren ’80.

Andrej Goeroeljev

Generaal Andrej Goeroeljev, afgevaardigde van de Russische Doema voor Poetins Verenigd Rusland, sprak op 15 juni van dit jaar: ‘De heroprichting van SMERSJ is noodzakelijk. Toen we het er twee maanden geleden over hadden, was er veel ophef over. Maar inmiddels zien de mensen de noodzaak ervan in. Ze vragen zelfs om het sneller te laten gaan.’

‘Iedereen begrijpt het, het is niets nieuws. Fascisten kleden zich opnieuw in uniformen van soldaten van het Rode Leger. Onze grensregio’s moeten worden geblokkeerd door controleposten op belangrijke punten, zodat er geen sabotage- en verkenningsgroepen meer door kunnen breken. Iedereen moet zonder onderscheid worden gecontroleerd.’

Undercover

Michael Monditsch: undercoveragent bij de Sovjets

Vlaamse actrices klimmen in de regiestoel