Twitter schorst het account van Geert Wilders wegens zijn kritiek op de Islam. Het is slechts één voorbeeld van hoe de vrijheid van meningsuiting onder druk staat door de bescherming van religie. Het Europese Hof van Justitie oordeelde eerder zelfs dat kritiek op de islam niet zonder meer is toegestaan. Professor Paul Cliteur brak bij zijn recente afscheidsrede aan de universiteit van Leiden een lans voor het recht op geestelijke vrijheid.

Op vrijdag 22 april sprak professor Paul Cliteur, hoogleraar encyclopedie van de rechtswetenschap (een soort filosofische inleiding in het recht) zijn afscheidsrede uit op de Universiteit van Leiden, waar hij sinds 1984 heeft gewerkt. Sinds de moorden op Pim Fortuyn (2002) en Theo van Gogh (2004) hield hij zich doorlopend bezig met vrijheid van expressie, integratieproblematiek en de scheiding van kerk en staat – onderwerpen die met die moorden samenhangen en ook met het gedachtegoed van de vermoorde personen.

Cliteurs rol in het Nederlands publiek debat

Cliteur publiceerde ongeveer veertig boeken en heeft in de loop der jaren duizenden rechtenstudenten ingeleid in het recht en de filosofische vragen rond het recht. In zijn afscheidsrede betoogde Cliteur dat wij de plicht hebben om op te komen voor vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst. Dit is de basis van de vrijheid van meningsuiting. De vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst beschermt niet zomaar ‘een mening’, maar een coherent geheel van ideeën dat aan meningsvorming ten grondslag ligt. Ook presenteerde hij twee voorbeelden die volgens hem gerechtelijke dwalingen zijn, en waaruit wij kunnen leren dat de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst tegenwoordig bedreigd worden.

Het eerste voorbeeld is een rechtszaak die begon in Oostenrijk, en in 2018 eindigde bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg: E.S. v. Oostenrijk. Daarbij werd een vrouw, Elisabeth Sabaditsch-Wolff, veroordeeld omdat zij tijdens een lezing de islamitische profeet Mohammed associeerde met pedofilie. Deze uitspraak lieten de Oostenrijkse rechters niet onbestraft. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde in 2018 in ‘E.S. t. Oostenrijk’ dat de veroordeling door de Oostenrijkse rechters geen schending opleverde van Sabaditsch-Wolffs vrijheid van meningsuiting. Het Hof wil namelijk onder de vrijheid van religie laten vallen dat moslims niet mogen worden beledigd, maar niet dat moslims moeten gedogen dat anderen hun religie bekritiseren.

Pastafari religie

De tweede zaak – ook bij het Europese Hof – was De Wilde v. the Netherlands (2021), waar een pastafari, een lid van de Kerk van het Vliegend Spaghettimonster, het recht opeiste om met een vergiet als hoofddeksel op de foto te mogen voor een rijbewijs. Met een hoofddoek mag dat. Waarom dan niet de hoofddeksels van haar kerk? Haar verzoek werd afgewezen omdat het pastafarisme volgens de rechters ‘geen serieuze religie’ zou zijn. En omdat het pastafarisme geen serieuze religie was, kon De Wilde zich niet beroepen op de godsdienstvrijheid van art. 9 EVRM.

De voorbeelden bewijzen volgens Cliteur dat de vrijheid van denken gevaar loopt en dat rechterlijke instanties discrimineren: sommige religies krijgen bescherming (de officiële godsdiensten), andere niet (de religie van de pastafari’s). De Wilde kreeg geen erkenning voor haar religie, omdat deze naar het oordeel van het Hof niet ‘serieus’ zou zijn.

Apostasie clausule

Cliteur wijst erop dat de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst niet alleen religie beschermt, maar ook verandering van religie en kritiek op religie. Hoewel men daar in het Westen tegenwoordig (sinds de Verlichting) nauwelijks moeite mee heeft, geldt dat niet voor de wereld buiten het Westen. Verandering van religie, kritiek op religie, afvalligheid van religie, het beschimpen van religie is met name in de islamitische wereld een zwaar vergrijp. Deze gevoeligheden vinden nu ook in de westerse wereld in toenemende mate erkenning. Ook bij rechterlijke instanties, zoals het Europese Hof in Straatsburg. Men lijkt moslims niet te durven bruuskeren, waarschijnlijk in het licht van eventuele aanslagen, die het gevolg zouden kunnen zijn. Denk onder meer aan de aanslag op Charlie Hebdo (2015) en de rellen rond de Mohammedcartoons in de Jyllands-Posten (2005). Aan ironische sceptici als pastafari’s – waarvan de staat niets te vrezen heeft – worden rechten juist onthouden.

Cliteur komt op voor wat hij noemt de ‘apostasieclausule’. Die is neergelegd in Artikel 18 van de Universele Verklaring van Rechten van de Mens (1948) en Artikel 9 van de Europese Verklaring van Rechten van de Mens (1950). Hij benadrukt dat een religie ook op een nieuwe manier moet kunnen worden voortgezet. Godsdienstvrijheid veronderstelt niet alleen het in vrijheid kiezen van een religie: ook binnen een religie moet er vrijheid zijn om bestaande dogma’s ter discussie te stellen (ketterij en blasfemie) en een religie zelfs helemaal te verlaten (apostasie).

Art. 18 UVRM en art. 9 EVRM, waarin hetzelfde staat, geven ons een universeel recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst. Op deze proclamaties volgt de zin: ‘This right includes freedom to change his religion or belief’. Inherent aan de vrijheid van religie en geloof is de vrijheid om van religie of geloof te veranderen.

Mohammed en Aïsha

Cliteur stelt dat de uitspraak van het Hof die gelovigen wil beschermen tegen kritiek op hun religie nogal gezocht is. Sabaditsch-Wolff beledigde geen moslims maar sprak haar eigen achterban toe. Bovendien verwees ze naar de feiten, de islamitische bronnen, die zelf zeggen dat Aïsha 6 jaar oud was toen Mohammed als vijftiger met haar huwde en 9 toen hij het huwelijk consumeerde. Het komt er dus op neer dat er geen kritiek meer op het handelen van Mohammed mag worden gegeven, omdat hij zó belangrijk is voor moslims, dat kritiek op hem persoonlijk krenkend is voor moslims en hierom strafbaar.

De twee zaken roepen volgens Cliteur veel vragen op. Kan een wereldlijke overheid het zich toe-eigenen om te bepalen wat wel of niet geldt als een ‘ernstige’ religie? Is dat niet aan de gelovigen zelf? Komt die competentie wel aan een overheid toe binnen de scheiding van kerk en staat? En waarom zouden scherts, humor en ironie niet de kernwaarden kunnen zijn van een geloof? Cliteur verwelkomt deze waarden juist binnen religies, als antwoord op de terreur door godsdienstfanatici, in het bijzonder het jihadistisch terrorisme. Tevens is ‘ernst’ een zeer protestants criterium, waarmee nieuw aantredende religies worden beoordeeld door een lens die in culturele zin het product is van een protestantse geschiedenis. Dit is discriminerend tegenover meer luchtige religies.

Provocatie hoort erbij

Desalniettemin achten de Nederlandse Raad van State en het Europese Hof waarbij in beroep werd gegaan tegen de Nederlandse rechterlijke instantie, het pastafarigeloof ‘provocerend’ en ‘niet serieus’. Hierom benadrukt Cliteur de waarde van de apostasieclausule: die behelst dat de overheid moet waarborgen dat een gelovige – eventueel via ketterij – kan overgaan op een ander geloof. Met andere woorden: kritiek op religies verdient bescherming, zelfs als sommigen dit als provocerend ervaren. Jezus en Mohammed zijn immers op deze wijze begonnen, aldus Cliteur. Ook Jezus en Mohammed waren ‘ketters’, ‘provocerend’ en ‘beledigend’ voor anderen.

Cliteur concludeert dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens simpelweg wegvlucht voor de problematiek rond de fanatici binnen de islam. ‘Het is geen oplossing die hier gevonden wordt – het is een overgave.’ Hij roept rechters op om vrijdenkers te blijven beschermen, zoals het Hof zelf aangaf te zullen doen in een zaak uit 1993 (Kokkinakis v. Greece) toen het benadrukte dat de apostasieclausule van grote betekenis was voor ‘atheïsten, agnosten, sceptici en de onverschilligen’.

Universele Verklaring van Rechten van de Mens

De afscheidsrede van Paul Cliteur