In het West-Vlaamse dorp Ettelgem, een deelgemeente van Oudenburg, konden de dorpsbewoners via een volksraadpleging de voorbije donderdag en zaterdag kiezen uit vijf ontwerpvoorstellen voor een nieuwe kerktoren op de dorpskerk. Dit lokaal democratisch project haakt hiermee in op twee thema’s die in heel wat Vlaamse gemeenten leven, namelijk het organiseren van nieuwe vormen van burgerparticipatie en het debat rond de nevenfuncties van kerken, die alsmaar meer leeg lopen.

‘Een Toekomst voor Ettelgem’

De volksraadpleging over de uitkijktoren kadert in de geplande dorpskernvernieuwing van Ettelgem. Er werd hierbij een toekomsttraject doorlopen ondersteund door urbain architectencollectief. Dit traject heeft geleid tot het masterplan ‘Een Toekomst voor Ettelgem’, dat werd goedgekeurd in de gemeenteraad van januari 2022. Een eerste stap in de uitwerking van dit masterplan is dus de herbestemming van de toren van de Sint-Eligiuskerk tot uitkijkpunt.

Volgens burgemeester Anthony Dumarey, die een coalitie van Open Vld, Vooruit en N-VA leidt, werd het in de vele contacten met verschillende groepen groepen Ettelgemnaren snel duidelijk dat een toekomst voor de kerk een belangrijk punt is binnen het masterplan. ‘Na de vele gesprekken met de kerkfabriek, de praktiserende kerkgebruikers en tijdens de sessies van het ‘atelier Ettelgem’ is de visie ontstaan om richting een kleinere liturgische ruimte te evolueren’, zegt de burgemeester. ‘Hierbij wordt er heel wat open ruimte gecreëerd met een nieuw kerkplein, een nieuwe invulling van het stuk kerk dat behouden blijft met grote raampartijen, en een uitkijktoren die mee betaald wordt door de provincie.’

Vijf ontwerpvoorstellen

Tijdens een presentatiemoment begin mei werd in de Sint-Eligiuskerk een bijzonder schaalmodel gepresenteerd en op een dynamische wijze ingezet, om vijf ontwerpvoorstellen van uitkijktoren aan de inwoners toe te lichten en te verbeelden. Bovendien ontving elke Ettelgemnaar een uitgebreide informatiebundel met een overzicht van de ontwerpvoorstellen, met beeldmateriaal en een beschrijvende tekst. Per ontwerp werd daarbij een evaluatie gemaakt aan de hand van vier belangrijke thema’s, namelijk beleving (belevingswaarde van het bezoek en de beklimming), toerisme (uitstraling en toeristische kansen), complexiteit (structurele ingrepen en impact op de kostprijs) en erfgoed (respect voor de bestaande kerkarchitectuur).

De vijf voorstellen blijven steeds binnen het vooropgestelde bouwbudget en zijn zeer divers, gaande van ‘het verwijderen van de torenspits (tussen de vier siertorentjes op de hoeken van de torenbasis wordt vervolgens een uitkijkplatform ingericht) met een eenvoudige stellingtrap, volledig in de buitenomgeving’ tot ‘het bewaren van de bestaande torenspits in combinatie met een bijzonder, ringvormig uitkijkplatform daarrond, met een volledig interne trappenstructuur’. Een meer gewaagde keuze, zoals een nieuw platform in de vorm van een ‘ziggurat’, is ook één van de voorgestelde opties.

Horizon 2025

Bedoeling is dat het uitkijkpunt bovenop de kerktoren van Ettelgem een toeristische trekpleister wordt in het kader van Horizon 2025. Doorheen de hele provincie West-Vlaanderen worden er de komende jaren immers heel wat uitkijkpunten gerealiseerd dankzij Horizon 2025, een samenwerking tussen de provincie West-Vlaanderen en Westtoer.

Eén van de verdiensten van het Ettelgemse project is dat het inspeelt op een ruimere schijnbaar onomkeerbare evolutie waarbij kerken steeds meer leeg lopen. Door de kerk kleiner te maken kan op verwarmings- en onderhoudskosten bespaard worden. Bovendien biedt de uitkijktoren de mogelijkheid om religie, erfgoed, toerisme en landschap/natuur met elkaar te verbinden en zo een nieuwe nevenfunctie aan de kerk te geven.

Inwoners stem geven

Een andere verdienste is dat het stadsbestuur, hoewel het hier over een eerder symbolische kwestie gaat, toch wel een inspanning gedaan heeft om de inwoners een stem te geven, dit naast de verschillende inspraakmomenten die werden georganiseerd in het kader van het ruimere masterplan. Dat benadrukt ze ook graag in de infobundel: “De keuze voor het ontwerp dat uiteindelijk zal worden gerealiseerd, wordt op democratische wijze bepaald aan de hand van een heuse volksraadpleging. Iedere Ettelgemnaar, vanaf 16 jaar, krijgt de kans om te stemmen op zijn of haar favoriet, en bepaalt zo mee de toekomst van Ettelgem!”

Volksraadplegingen zijn natuurlijk helemaal niet nieuw, maar zijn zeker in Vlaanderen nog veel meer uitzondering dan regel. In die zin is dit project opvallend.

‘Right to Challenge’

Het stadsbestuur haakt hiermee ook in op een ander thema dat ruimer leeft, dat van de burgerparticipatie. Want overheden, ongeacht het beleidsniveau, worden geconfronteerd met het feit dat bepaalde structuren niet meer aangepast zijn aan de huidige samenleving en zijn wel genoodzaakt om te zoeken naar ‘nieuwe’ vormen van inspraak en democratie.

Zo toont de Vlaamse Regering in het regeerakkoord 2019-2024 de ambitie om, in navolging van Engeland (2011) en Nederland (2015), op het lokale bestuursniveau aan de slag te gaan met het Right to Challenge (= het ‘uitdaagrecht’ of ‘het recht om uit te dagen’). Deze nieuwe vorm van burgerparticipatie verschaft bewoners van een buurt/wijk/gemeente, verenigingen van burgers of andere (maatschappelijke) organisaties het recht om een lokaal bestuur uit te dagen en op die manier een taak over te nemen die door of voor deze overheid wordt uitgevoerd. Het lokale niveau, dat het dichtst bij de burger staat, leent zich dan allicht ook vaak het best voor dergelijke participatieprojecten.

Protest

Maar dit gaat onvermijdelijk gepaard met vallen en opstaan, zoals bijvoorbeeld ook in Ettelgem. Want zoals zo vaak heeft elk voorstel naast voor- ook tegenstanders. Het actiecomité ‘Red Ettelgem’ is duidelijk gekant tegen de inkijktoren. ‘Er komt een uitkijktoren. Wij stemmen NEEN tegen deze schending van de privacy van de omwonenden en de complete verminking van onze kerktoren (in de meeste voorstellen). Torenbeklimmers met lenzen en camera’s zijn geen geschenk in je achtertuin’, stellen ze in een brief gericht aan de dorpsbewoners.

Meteen wordt hiermee een pijnpunt blootgelegd in het democratisch proces, namelijk dat de inwoners niet de kans kregen om zich ook eerst uit te spreken voor of tegen een uitkijktoren voor Ettelgem. Dat lijkt toch wel een gemiste kans. Maar al bij al is de volksraadpleging een verdienstelijke poging om inwoners meer te betrekken bij het lokale beleid en een stem te geven, die hopelijk een aanzet kan zijn tot meer, niet enkel in Oudenburg maar in heel wat Vlaamse gemeenten.

urbain architectencollectief

Ettelgem kiest uitkijktoren voor dorpskerk