De heisa over de financiering van de kiescampagne en de politieke marketingstrategie rond Sihame El Kaouakibi wordt overschaduwd door de berichten omtrent de financiële creativiteit van betrokkene en de gulle subsidiecultuur in Vlaanderen.

Stemt de gulheid van de Open Vld tot nadenken, dan roept ze ook vragen op over de wijze waarop men in België politieke partijen financiert en de controle hierop organiseert.

Vermogensbeheerders

Politieke partijen worden gefinancierd op basis van de wet d’Hoore (1989). Hiermee wilde men een eind stellen aan schimmige giften. De oplossing was een systeem van partijdotaties. Affaires zoals het Uniopdossier (de Parti Socialiste financierde via studieopdrachten zichzelf) en Agusta (smeergeld voor de Parti Socialiste en de Socialistische Partij in het gevechtshelikoptercontract) onderstrepen het belang daarvan

Elke grotere partij heeft momenteel op de balans enkele miljoenen euro staan en bezit ook vastgoed. Bepaalde partijen zijn vermogensbeheerders geworden. Een studie (hogeschool Vives) bracht aan het licht dat de Vlaamse partijen jaarlijks zo’n 40 miljoen euro krijgen, goed voor 82 % van hun inkomsten. De verkiezingsresultaten kunnen voor een belangrijke herschikking zorgen.

Het gros is belastinggeld

Volgens een Vives-briefing is het vermogen van de belangrijkste politieke partijen gestegen van 72 miljoen euro in 1999 tot 139 miljoen euro in 2016. Het netto-vermogen steeg van 54 miljoen euro in 1999 tot 118 miljoen euro in 2016. Jef Smulders van het Instituut voor de Overheid, schat het vermogen van de Belgische partijen op zo’n 142 miljoen euro.

Een klein gedeelte komt van de leden en van giften, het gros is belastinggeld: ‘De partijen die vertegenwoordigd zijn in het parlement krijgen samen zo’n 70 miljoen euro per jaar aan financiering’. In het verkiezingsjaar 2019 boekten alle politieke partijen, ondanks een kiescampagne van 30 miljoen euro, samen nog een winst van 2 miljoen euro!

Financiering als levensverzekering

Een belangrijke bron van de financiering zit op het federale niveau. Zowel in de Kamer als in de Senaat brengt een stem geld op. Dit wordt aangevuld met de fractietoelagen. Een tweede inkomstenstroom loopt via het regionale niveau. Ook in het Vlaams Parlement levert een stem op, zelfs iets meer dan federaal. De fractietoelagen liggen op Vlaams niveau lager. We hebben het dan nog niet over de provincies. Hier en daar is een reglement of een budgettaire inschrijving te vinden.

Partijen hebben zichzelf door de jaren heen goed verzorgd. De financiering is in zekere zin een levensverzekering. Politicoloog Jef Smulders heeft het over ‘het slapend rijk worden van de partijen’.

Een verhaal apart is de portefeuilleopbouw van de PVDA/PTB. Deze partij valt op door de vele hoge giften en de wijze van aankoop van het partijhoofdkwartier. Dit secretariaat (kostprijs 1,2 miljoen euro) werd aangekocht door een coöperatieve vennootschap: De Toekomstbouwers. Men kan probleemloos schenken aan deze vennootschap.

Ondemocratisch

De kritiek is ook dat het geheel ondemocratisch is (wie begint, krijgt niets) en dat het ook met minder mogelijk moet zijn. De toegestopte bedragen zijn niet onaardig. Het had anders gekund. In 2014, bij de zesde staatshervorming, werd de Senaat ‘uitgedund’. Volgens berekeningen had dit een besparing van negen miljoen kunnen opleveren. Door enige creativiteit aan de dag te leggen leverde ze de partijen echter vier miljoen extra op.

De wijze van financiering in België van de politieke partijen stemt reeds langer tot nadenken. Wouter Wolfs (KU Leuven) wijst erop dat er in ons land een kluwen van partijfinancieringen bestaat. Door het bestaande systeem worden partijen, zo is te horen, echter veel minder dan vroeger aangespoord om nieuwe leden aan te trekken.

Verdoken financiering

Het onderzoek van de financiële verslagen over de boekhouding van de politieke partijen en hun componenten is in België toevertrouwd aan een controlecommissie van de Kamer. Het Rekenhof geeft adviezen over de financiële verslagen van de politieke partijen en over de verkiezingsuitgaven. Het Rekenhof controleert echter achteraf en is aangewezen op de verslagen van de partijen zelf. In feite ‘controleren’ de partijen dus zichzelf.

Bart Maddens wijst ook op ‘verdoken sponsoring’. We kennen inderdaad initiatieven zoals dat van VAKA (tegen het Vlaams Blok/Belang?), het concert van de vzw Belgavox om het ‘Belgische gevoel’ aan te wakkeren (tegen de N-VA?), de klimaatmarsen (voor Groen?). Problematisch wordt het wanneer derden pogingen ondernemen om de opinie te sturen en het publiek niet op de hoogte is van de dubbele agenda. Geen enkele politieke partij die nu bepalen kan hoeveel er gegraaid worden mag, zal de politieke moed opbrengen om het systeem aan te passen.

Gecontroleerde giften toelaten?

Vaak schuift men het Duitse systeem als mogelijk alternatief naar voor. In Duitsland zijn giften van natuurlijke en rechtspersonen mogelijk. De achterliggende gedachte: de overheid moet niet alles financieren, ook derden, waaronder prioritair de leden, moeten bijdragen.

Ook het Duitse democratiebegrip is hier van belang. De naweeën van de Tweede Wereldoorlog zorgden ervoor dat het Duitse ’Parteiengesetz’ toekijkt op het reilen en zeilen van de partijen. Dat maakt deel uit van de Duitse staatsrechtelijke traditie om machtsconcentratie te verhinderen.

Interessant systeem

Partijen hebben er inkomsten uit ledenbijdragen (15 % AfD; 32 % Die Linke), uit overheidssubsidies (30-40 %) en via giften. De overheidssubsidie varieert (grootte van partijen, succes bij verkiezingen). De giften komen vooral van bedrijven, die blijkbaar aan meerdere partijen schenken. Volgens het Duitsland Instituut was het aandeel van de giften in 2018 in de partijfinanciering van de AfD 38 %, van de FDP 27 %, van de CDU/CSU rond de 15 %, van de Groenen 12 % en van de SPD en Die Linke rond de 7 %.

Het systeem is interessant, doch niet vrij van kritiek. De Raad van Europa pleit ervoor om anonieme donaties te verbieden. In 2020 werd Duitsland berispt omdat er te weinig transparantie was over de invloed van lobbyisten. De vraag is nu wat we over hebben voor ‘zuivere’ partijen, hoe we, wanneer we giften toelaten, kunnen verhinderen dat lobbyisten invloed krijgen, hoe we partijen kunnen stimuleren om een band te creëren met de burgers en hoe we dit alles organiseren, zodat effectieve controle door bv. het Rekenhof mogelijk is.

VAKA

Politieke marketing en partijfinanciering