Deze maand had op het Antwerpse stadhuis de afsluitplechtigheid van het Van Schoonbekejaar 2019 moeten plaatsvinden. Corona heeft er een stokje voor gestoken. Als kleine compensatie sprak Luc Pauwels met de bezieler van dit feestjaar: Wilfried Patroons, bierexpert en voormalig commercieel directeur van de Gazet van Antwerpen.

Gilbert van Schoonbeke is in Antwerpen bekend door de lange straat die zijn naam draagt, tussen de Mechelsesteenweg en de Markgravelei. Maar wie was die man?

Wilfried Patroons: ‘Gilbert van Schoonbeke (1519-1556) was een uitzonderlijke persoon die niet alleen zijn naam gaf aan een straat en ook een plein, maar in de zestiende eeuw als ingenieur/urbanist en projectontwikkelaar het stadsbeeld van Antwerpen heeft getekend zoals het nu nog bestaat. Hij legde de eerste steen voor de haven en bracht een oplossing voor de drinkwatervoorziening. De bekende stadsgids George Van Cauwenbergh (1929-2007) noemt Gilbert van Schoonbeke “een onovertroffen genie”, want niemand voor of na hem veranderde het gezicht van Antwerpen meer dan hij.’

‘Alleen al de lijst van de nieuwe straten die hij in de stad liet trekken en veelal zelf van huizen voorzag, is indrukwekkend: de Koningsstraat, de Jodenstraat, de Lombardenstraat, de Markgravelei, de Haantjeslei, de Noordstraat, de Raapstraat, de Brilstraat, het Eilandje, de Vrijdagmarkt, de Gierstraat, de Bergstraat, de Kelderstraat, de Arme Duivelstraat, de Arenbergstraat de Kipdorpbrug en nog een dozijn andere.’

Heeft Van Schoonbeke ook geen bijdrage geleverd tot de verdedigingswerken van Antwerpen?

‘Inderdaad. Na het beleg van Antwerpen door Maarten van Rossum in 1542 besefte het stadsbestuur dat de stad aan een betere bescherming toe was. Maar de bouw van de geplande stadswallen vorderde zeer langzaam. Ook de financiering bezorgde het stadsbestuur kopzorgen. Van Schoonbeke stelde zich kandidaat om de klus te klaren. Hij bouwde de stadsmuren van de Sint-Jorispoort tot de Kipdorppoort. En hij deed dat drie keer sneller dan zijn voorgangers… Bovendien zorgde hij zelf voor de financiering, door middel van bier.’

Wilfried Patroons: ‘Gilbert Van Schoonbeke was de bouwheer van het moderne Antwerpen. En de grondlegger van Antwerpen bierstad.’

Bier en veen

Van bier nog wel…

‘Bier was in de zestiende eeuw de enige gezonde drank, omdat het gekookt was. Het werd dus veel gedronken. Zuiver water was noodzakelijk voor de brouwers. Daarom richtte Gilbert van Schoonbeke op de Brouwersvliet een “waterhuis “op. Dit kreeg later de naam “het brouwershuis”. Via een kanaal en een ondergrondse pijpleiding van uitgeholde eiken balken liep het water uit de rivier “de Schijn” naar het Waterhuis van waar het via een rosmolen verdeeld werd over de zestien aanpalende brouwerijen die hij had gebouwd. Het systeem was zo degelijk, dat het tot in de 20ste eeuw is blijven functioneren.’

‘Zo evolueerde Antwerpen van een stad die bier moest importeren naar een bierexportstad. De stad putte er de middelen uit om alle openbare werken te bekostigen. Rond 1600 zorgden de accijnzen op bier voor 67% van de totale inkomsten van de stad. Zo werd Antwerpen een bierstad.’

Buiten Antwerpen is Gilbert van Schoonbeke vooral bekend in de Nederlandse stad Veenendaal in de provincie Utrecht. Hoe komt dat?

‘In de 16de eeuw verwarmden de mensen hun huizen met turf en ook de steenbakkerijen gebruikten turf als brandstof. De turfvoorraden in onze contreien waren echter uitgeput en Gilbert van Schoonbeke, die deze brandstof nodig had voor zijn steenbakkerijen in Hemiksem, vond en ontgon de turfgronden in Veenendaal. In 1546 gaf Keizer Karel hiervoor officieel toestemming in de vorm van een octrooi. De turf werd deels over door Van Schoonbeke nieuw aangelegde kanalen naar het Antwerpse vervoerd.’

‘Voor de lokale bevolking waren de initiatieven van Gilbert van Schoonbeke een enorme bijdrage tot de ontwikkeling van de streek. Veenendaal groeide uit van een plek met enkele tientallen bewoners tot een stad van 66.000 mensen. Geen wonder dat hun stadbestuur enthousiast heeft meegewerkt aan onze feesten ter gelegenheid van de 500ste verjaardag van de geboorte van Gilbert van Schoonbeke. Een mooie straat in Veenendaal draagt zijn naam.’

Geniale ondernemer

Overal waar je over hem leest, wordt van Schoonbeke een “geniale ondernemer” genoemd. Waarom precies?

‘De reden waarom hij als een “geniale ondernemer“ wordt beschouwd, is vooral zijn visionaire kijk op de stedelijke ontwikkeling en de economie. Hij richtte ook de eerste Europese bouwtrust op met een belangrijk aantal toeleveringsbedrijven, waaronder de reeds genoemde steenbakkerijen in de Rupelstreek. Hij was een man van aanpakken en aalvlugge aanpassing aan gewijzigde omstandigheden, politieke zowel als technische en commerciële.

Zijn grote efficiëntie als jonge bedrijfsleider — zijn voornaamste prestaties leverde hij tussen zijn 30ste en 35ste — was het resultaat van wat bedrijfseconomen tegenwoordig “verticale integratie” noemen: Van Schoonbeke neemt voor zijn projecten niet alleen de architectuur en het metselwerk op zich, maar ook de vervaardiging van de daartoe benodigde bakstenen én de aanlevering van de brandstof die nodig is voor die baksteenproductie.

De baksteenindustrie is maar één voorbeeld van zijn nieuwe methode. Als eerste ondernemer begint hij alle bouwmaterialen voor zijn projecten zelf te produceren. Daartoe start hij met kleiwinningen, met planmatige bosbouw in Buggenhout en met kalkovens in Namen. Zo beschikte hij autonoom over brandstof, baksteen, mortel en constructiehout. In de plaats van afhankelijk te zijn van leveranciers werd hij voor ieder genoemd materiaal zelf leverancier aan derden, tot en met aan het keizerlijke leger.’

Hoe zag zijn verdere loopbaan eruit?

‘Die is er helaas niet geweest. Gilbert Van Schoonbeke overleed onverwacht in december 1556, op 37-jarige leeftijd in zijn woning “De Keyser”’ aan de Minderbroedersrui in Antwerpen. Al zijn projecten heeft hij dus op bijzonder korte tijd gerealiseerd. Daarnaast had hij ook nog zes kinderen met zijn echtgenote Elisabeth Hendrickx. Ze overleefde hem ruim dertig jaar en is nooit hertrouwd, alhoewel ze bij zijn overlijden zelf maar 29 was. Samen zijn ze begraven in de Minderbroederskerk, “voor den predickstoel”.’

Wat moeten we van de feestelijkheden in 2019 onthouden?

‘Tot voor 2019 behoorde Gilbert van Schoonbeke, ondanks zijn verbazingwekkende realisaties, voor de meeste Antwerpenaars tot de nobele onbekenden. Onder impuls van de historicus emeritus hoogleraar Hugo Soly zijn wij met de vzw “De vrienden van het Brouwershuis “ erin geslaagd om via lezingen, tentoonstellingen, concerten, symposia, boeken, prijzen… het grote Antwerpse publiek bewust te maken van het belang van de “meliorator”, de bouwheer van het moderne Antwerpen.’

Hoe zou Van Schoonbeke een probleem als de huidige corona-crisis hebben aangepakt?

‘Wanneer Gilbert van Schoonbeke, de macht zou gehad hebben in een corona-crisissituatie als die van heden, dan had hij ongetwijfeld alle vijf stadspoorten gesloten, de schepen op de Schelde laten controleren voordat ze hun goederen zouden lossen en de bevolking aangeraden om thuis een stevige, gezonde pint te pakken. Zijn zestien brouwerijen konden dat aan.’

Veenendaal

Gilbert van Schoonbeke, een hedendaagse ondernemer… uit de 16de eeuw