Wie dezer dagen naar Berlijn reist, kan er niet alleen adventsstemming vinden. De Duitse hoofdstad en deelstaat is ook in verkiezingssfeer. Op 12 februari moet de verkiezing van het deelstaatparlement overgedaan worden. En daar blijft het niet bij. Later in het jaar mag ten minste een deel van de Berlijners opnieuw naar de stembus om vertegenwoordigers in de Bondsdag, het federale parlement, te verkiezen. Een onverkwikkelijke geschiedenis, met een Belgische voetnoot.

Van Duitse gründlichkeit was op 26 september 2021 in Berlijn weinig te merken. Die zondag werd in heel Duitsland een nieuw parlement, de Bondsdag, verkozen. Daarnaast waren er in Berlijn verkiezingen voor het deelstaatparlement (Abgeordnetenhaus) en voor de raad (Bezirksverordnetenversammlung) van elk van de twaalf districten waarin de hoofdstad-stadstaat verdeeld is. Bovendien was er nog een volksraadpleging over het woonbeleid. Elke kiezer had vijf stembiljetten en moest zes keer stemmen (voor de Bondsdag en het deelstaatparlement is er telkens een eerste stem voor een kandidaat en een tweede stem voor een partij).

Vijf minuten

De organisatoren hadden berekend dat er drie minuten nodig waren om op de vijf biljetten zes bolletjes in te kleuren, maar voor de meeste kiezers volstonden zelfs vijf minuten niet. Omdat er veel te weinig stemhokjes waren, vormden zich aan heel wat stemlokalen ellenlange files. Sommige gingen zelfs tijdelijk dicht om de toestroom te kunnen verwerken.

Om alle opgedaagde kiezers te laten stemmen, bleef zowat de helft van de stembureaus lang na het sluitingsuur (18 uur) open, wanneer al de eerste exitpolls bekend waren. Op de koop toe waren er in honderden stemlokalen te weinig stembiljetten, waren in de helft van de districten verkeerde stembiljetten bezorgd en had een deel van de briefstemmers te weinig stembiljetten gekregen.

Uiteraard regende het klachten tegen de verkiezingsuitslag van zowel de Bondsdag als het deelstaatparlement en de districtsraden van Berlijn.

Op 16 november heeft het Verfassungsgerichtshof van Berlijn, dat voor de verkiezingscontrole bevoegd is, de verkiezingen van het Abgeordnetenhaus en van de twaalf districtsraden ongeldig verklaard (anders dan in België, heeft in Duitsland elke deelstaat niet alleen een eigen grondwet maar ook een eigen grondwettelijk hof!). Volgens het Verfassungsgerichtshof waren de op 26 september 2021 vastgestelde onregelmatigheden ‘mandaatrelevant’ en betroffen ze 88 van de 147 zetels in het deelstatelijk parlement. Daarom moeten de verkiezingen in hun geheel worden overgedaan. Dat gebeurt op 12 februari 2023.

Omdat de districtsraden volgens de Berlijnse grondwet altijd samen met het deelstaatparlement worden verkozen, moeten ook die verkiezingen in hun geheel worden overgedaan.

Ampel-akkoordje

Ook tegen de uitslag van de Bondsdagverkiezingen in de deelstaat Berlijn is, zoals gezegd, geklaagd. Volgens de Duitse grondwet gebeurt de controle van de uitslag van de Bondsdagverkiezingen door de Bondsdag zelf (ook in België controleren de parlementen hun verkiezingen, we komen daar straks op terug).

De Bundeswahlleiter, de ambtenaar die toeziet op het regelmatig verloop van de federale verkiezingen, is tot het besluit gekomen dat de onregelmatigheden in zes van de twaalf Berlijnse kieskringen ‘mandaatrelevant’ zijn. Hij heeft de Bondsdag gevraagd de verkiezingen in die zes kieskringen te vernietigen.

Het federale parlement is hem daarin niet gevolgd. De partijen van de Ampelkoalition (‘verkeerslichtencoalitie’) – socialisten (SPD), groenen en liberalen (FDP) – hebben het op een akkoordje gegooid.

Partijbelangen

Om geen van hun parlementszetels in het gedrang te brengen, hebben ze op 10 november bij een stemming in de Bondsdag beslist dat de verkiezingen in ‘slechts’ 431 stembureaus moeten worden overgedaan. De oppositiepartijen stemden tegen.

Terwijl het Verfassungsgerichtshof van Berlijn een juridische beslissing heeft genomen en zich liet leiden door de grondwettelijke regels voor verkiezingen – vrij, geheim, algemeen en gelijk –, nam de Bondsdag een politieke beslissing en gaf de Ampelkoalition voorrang aan partijbelangen.

Scheve toestand

En zo komen we bij België terecht.

‘Elke Kamer onderzoekt de geloofsbrieven van haar leden en beslecht de geschillen die hieromtrent rijzen’, staat in artikel 48 van de grondwet. Voor de deelstaatparlementen geldt dezelfde regel: ‘Elk Parlement spreekt zich uit over de geldigheid van de kiesverrichtingen betreffende zijn leden en hun opvolgers’ (artikel 31 van de bijzondere wet van 8 augustus 1980). De parlementsleden, en alleen de parlementsleden, oordelen zelf over de geldigheid van hun verkiezing.

Je hoeft geen bijzondere ellenbogen te hebben om aan te voelen dat hier iets scheef zit. ‘Het is alsof je studenten vraagt om hun eigen examen te verbeteren’, zei hoogleraar publiekrecht Koen Lemmens (KU Leuven) in De Standaard (15 november 2019).

BHV

Zo hebben we meegemaakt dat de Kamerleden de parlementsverkiezingen van 2010 geldig verklaarden, hoewel iedereen wist dat de stembusgang in de nog niet gesplitste kieskring Brussel-Halle-Vilvoorde vloekte met de Grondwet en de uitslag ongeldig had moeten worden verklaard.

Aan die ongezonde toestand komt evenwel een einde, met dank aan Germain Mugemangango, de huidige PTB-fractieleider in het Waals Parlement. In 2014 trok hij, bij de verkiezingen voor het Waals Parlement, de postcommunistische lijst in de kieskring Charleroi. Zijn partij had 14 stemmen te weinig om een zetel in de wacht te slepen. Mugemangango diende wegens onregelmatigheden bij het tellen van de stemmen bezwaar in bij het Waals Parlement en vroeg een hertelling. Een commissie vond de klacht gegrond, maar het voltallige parlement wees een hertelling af.

Straatsburg

Mugemangango liet het daar niet bij en spande bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een zaak aan tegen de Belgische staat wegens schending van het recht op een eerlijk verkiezingsproces. In Straatsburg malen de gerechtelijke molens langzaam, maar op 10 juli 2020 viel, zoals we toentertijd schreven, het verdict: de zelfcontrole is strijdig met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat het recht op vrije en geheime verkiezingen waarborgt. Dat recht houdt ook in dat tegen de verkiezingsuitslag klacht kan worden ingediend en dat die klacht beoordeeld wordt door een onpartijdige instelling.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens aanvaardt dat een parlement de geloofsbrieven van zijn leden onderzoekt, maar enkel in eerste aanleg. Er moet beroep mogelijk zijn bij een andere instelling die wél neutraal en geen betrokken partij is.

Grondwettelijk Hof

België is verplicht de zelfcontrole af te schaffen. In de politieke wereld lijkt er consensus over te zijn om de verkiezingen te laten controleren door het Grondwettelijk Hof. Daarvoor moeten niet alleen grondwetsartikel 48 en artikel 31 van de bijzondere wet van 1980 worden aangepast, maar ook grondwetsartikel 142 dat de bevoegdheid van het Grondwettelijk Hof regelt.

Eilacie, beide grondwetsartikelen staan niet in de herzieningsverklaring van 20 mei 2019 van de minderheidsregering-Michel II/Wilmès (ze stonden wel in de lijst die de Kamer en de Senaat hebben goedgekeurd, maar de eigenwijze regering-Michel II/Wilmés heeft die lijst zwaar geamputeerd).

Een nieuwe regeling voor de verkiezingscontrole kan daarom pas na de verkiezingen van mei 2024 ingaan. Het goede nieuws is dat de artikelen 48 en 142 alvast op de voorlopige herzieningsverklaring van de Vivaldisten staan.

Voor de controle van de verkiezingen van mei 2024 kunnen de parlementen wel nog een voorlopige en tijdelijke oplossing zoeken door hun reglement aan te passen. De voorzitters van al onze parlementaire assemblees hebben alvast een werkgroep opgericht die daartoe voorstellen moet doen. Benieuwd of daar binnenkort iets uitkomt.

En Duitsland dan? Dat land kreeg (nog) geen oorvijg van het Europees Hof. Tegen de beslissing van de Bondsdag is daar immers beroep mogelijk bij het Bundesverfassungsgericht, het grondwettelijk hof. Tegen de beslissing van de Ampel-meerderheid hebben de christendemocraten (CDU/CSU) en de rechtsradicale AfD begin deze maand beroep aangetekend. Daardoor is het niet mogelijk om ook op 12 februari de Bondsdagverkiezingen over te doen in Berlijn. Dat zal later in 2023 gebeuren, na het arrest van het grondwettelijk hof.

Intussen vergadert de Bondsdag en regeert de Ampelkoalition voort alsof er geen vuiltje aan de Berliner Luft is…

verkiezingscontrole

Herverkiezingen in Berlijn, met Belgische voetnoot