Alfons Vansteenwegen, professor emeritus psychotherapie en seksuologie aan de KU Leuven, schreef een bijzonder boek over omgang met verschillen. Hij roept op tot een tegenbeweging, tegen de modieuze egalitaire platitudes. Maar hij gaat dieper…

Ik lees ´Mannen en vrouwen zouden gelijk zijn. Homo’s en hetero’s zouden gelijk zijn. Alle politieke meningen en ideologieën zouden gelijk zijn’. Hoezo?

Alfons Vansteenwegen: ‘Al te gemakkelijk wordt gesteld dat de politieke partijen allemaal dezelfde opvattingen zouden hebben. Meer en meer gaat men ervan uit dat ‘de grote verhalen’ die het leven betekenis geven, zoals het christendom, socialisme, liberalisme, communisme uiteindelijk gelijk zouden zijn. Zelfs het geslachtsverschil of het verschil in seksuele voorkeur worden weggedacht : iedereen zou gelijk zijn.’

‘Men vergeet dat die nagestreefde gelijkheid een gelijkheid in waarde is. En dat er werkelijke verschillen zijn en blijven tussen homo’s en hetero’s, enzovoort. Dat is uiteraard geen probleem. De gelijkheid tussen man en vrouw die verkondigd wordt zegt niet dat man en vrouw aan elkaar gelijk zouden zijn maar wel dat we ze (in onze cultuur) een gelijke waarde toekennen.’

U begint uw boek met een neologisme, ‘verschillig’. Wat is het verschil tussen verschillig en verschillend?

‘Verschillend is een woord om een bestaand verschil aan te geven. Het gaat om de vaststelling van een verschil. Appelen zijn geen peren. Verschillig zijn is een houding, een wijze van ingesteldheid als mens. Belangstellend zijn, geëngageerd zijn. Verschillig zijn is differentiëren en deskundig discrimineren waar dat nodig is. Verschillig zijn is het vermogen om onderscheid te maken waar dat nodig is. Verschillig blijven is intens betrokken blijven op de werkelijkheid.’

‘In mijn boek ontwikkel ik twaalf betekenissen voor verschillig zijn : (1) iets waarnemen als een afzonderlijk ding, (2) het bewustzijn van het eigen perspectief, (3) het kunnen onderscheid maken tussen twee begrippen, (4) toekomstgericht zijn, (5) een opening maken voor keuzen, (6) iets een waarde toekennen, (7) zich verwonderen, (8) wetenschappelijke kennis nastreven, (9) verliefdheid zijn en sympathie voelen, (10) verontwaardigd zijn, (11) zich engageren, en tenslotte (12) het beoefenen van een vorm van spiritualiteit.’

Gelijkwaardigheid

Discriminatie kan een positieve actie zijn, lees ik, een tegemoetkomende instelling…

‘Deskundig discrimineren is een voorwaarde om te komen tot gelijkwaardigheid. Wanneer het gaat om een verschil dat werkelijk aanwezig is, dan moet dat eerst gezien worden voor je er wat kunt mee doen als dat nodig zou zijn. Ik vond bijvoorbeeld in mijn onderzoek een aantal verschillen tussen homo’s en hetero’s. Toch zijn ze evenveel waard.’

‘In de samenleving is er plaats voor verschillende culturen, levensopvattingen, enzovoort. Om tot een samen-leven te komen moet elk van die subgroepen eerst erkenning krijgen voor zijn eigenheid. Het verschil moet geëxpliciteerd worden. Zonder verschilligheid vloeit uit het samenleven geen echte verbondenheid voort. Het wordt dan een kluwen, een deeg- of soepachtig mengsel waarin iedereen zogenaamd gelijk is aan iedereen. In dat geval gaat de identiteit van elk verloren. Dus, deskundige discriminatie is een radicale voorwaarde voor echte verbondenheid in de samenleving.’

Een gedachteloze aanbidding van ”de gelijkheid’, is dat niet de definitie van egalitarisme ?

‘Streven naar gelijkheid heeft maar zin als men eerst het onderscheid maakt. Daarna kan men aan dat onderscheid waarde hechten. Voor sommige verschillen neemt men aan dat ze niet hoeven te leiden tot een verschil in waarde. Voor andere is dat wel het geval. Iedereen weet dat het verschil tussen rijk en arm in onze maatschappij te groot is. Streven naar gelijkwaardigheid is een keuze.’

Moreel besef

Wat is ’toegepaste’ onverschilligheid ?

‘Ik bespreek in mijn boek een aantal levenswijzen waarin de onverschilligheid een rol speelt. Wie onverschillig leeft heeft weinig moreel besef en geen echte vrijheid. Wie onverschillig leeft, leeft buiten de tijd, met een ingebeelde onsterfelijkheid. Onverschilligen beseffen de echte waarde van de wetenschap niet. Ze missen ook maatschappelijke inzet.’

Waarom heeft ideologie zo’n slechte naam? Afkeer of negatie van ideologie is toch ook een ideologie?

‘Inderdaad, voor mij is leven zonder levensopvatting of ideologie een arme wijze van leven. Ook de afwijzing van alle levensopvattingen is reeds… een ideologie. Zich bewust worden van de levensopvatting die men heeft lijkt me belangrijk.’

‘Misschien kregen ideologieën een negatief imago omdat men allergisch is voor het feit dat ze een richting geven aan het leven, daar waar men droomt van een slecht begrepen totale vrijheid-zonder-richting?’

Empathie

Verschillig zijn als voorwaarde voor het samenleven als koppel, dat komt al dicht bij de dagelijkse realiteit…

‘Uit mijn ervaring met meer dan duizend paren in therapie leerde ik wat volgt. Het samenleven in een paar kent maar één hindernis: het enorme aantal verschillen tussen de samenlevende partners. Doen alsof men gelijk zou zijn, lost die verschillen niet op. Het besef van het verschil is een voorwaarde om in een koppel te komen tot intimiteit en echt gezamenlijk leven.’

‘Er zit zelfs een verschil in de betekenis van hetzelfde woord dat partners gebruiken. Wanneer ze bijvoorbeeld beseffen dat ‘geld’ voor elk (deels) iets anders betekent, kunnen ze van wat ‘geld’ voor de één betekent (inspanning, hard werk, zuinigheid) en wat het voor de ander betekent (genieten, consumeren, profiteren), na overleg komen tot een duaal construct. Wat zal ‘geld’ in onze relatie zijn? Hoe gaan wij om met ‘geld’?’

‘Empathie is in het moderne koppel uiterst belangrijk geworden. Medeleven is echt iets anders dan hetzelfde voelen. Het is gewicht hechten aan het gevoel van de ander dat voor een deel verschillend is. Om tot een realistisch samenleven te komen zou elke partner moeten leven met een ‘mentale scheiding’: het besef dat ze verschillend blijven! Door al die verschillen is de relatie nooit gewaarborgd. Gevende liefde maakt niet gelijk: ze helpt het verschil te dragen.’

‘Sommige partners lijden aan een ‘verschil-fobie’, een angst dat ze te veel van elkaar zouden verschillen. Dit maakt dat ze bij het onderhandelen het verschil onvoldoende tot zijn recht laten komen zodat een goede afspraak onmogelijk wordt.’

verschil

Professor Vansteenwegen: ‘Wij moeten opnieuw leren discrimineren, in de positieve zin van dat woord’