Kortgeleden komt een dame op mijn spreekuur, alleen, zonder echtgenoot. Niks abnormaals ware het niet dat in de vele jaren dat ik haar ken ze, haar man haar altijd vergezelde. Nu niet dus. ‘U man is er niet bij?’ informeer ik. Meneer was gestorven aan Covid-19 en dat vond mijn patiënte niet eerlijk: ‘Dokter, mijn man (een zeventiger) was sportief, rookte en dronk niet, wandelde en fietste en hoefde geen medicijnen te slikken. Ik, daarentegen, slik een halve apotheek en ben te zwaar. Ik overleef, hij sterft, dat kan toch niet?’

‘Trouwens, wij hebben de coronamaatregelen zeer strikt nageleefd, ik begrijp echt niet hoe wij ooit konden besmet raken.’ Twee zekerheden die er geen bleken te zijn. Enkele dagen later wordt bij een andere van mijn patiënten, een vijftiger, darmkanker vastgesteld. Op het spreekuur spreekt ze haar verontwaardiging uit: ‘Ik eet amper vlees, elke dag groentjes en granen, ik ga met de fiets naar het werk, ben niet dik, drink zeer occasioneel een glas wijn en nu dit. Hoe kan dat nu?’

Er is geen zekerheid

‘Medicine is a science of uncertainty’ kopte het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift The Lancet een tijdje geleden. Zekerheid bestaat niet. Tenzij die ene onvermijdelijke zekerheid dat we op een dag allemaal doodgaan. We hebben bij de geboorte een ticket van sterfelijkheid meegekregen. Gezondheid wordt in de moderne geneeskunde uitgedrukt in risicopercentages. Je risico op borstkanker is zus, op een hartaanval zo. Risicogeneeskunde leidt te vaak tot onrealistische gedachten bij de patiënten en daar zijn de gezondheidssector en de media grotendeels debet aan doordat ze de mensen volstoppen met gezondheidsadviezen maar niet de juiste toon vinden om die adviezen correct te plaatsen.

Dan schep je onrealistische verwachtingen. Een voorbeeld: ‘Van veel bewerkt vlees te eten krijg je darmkanker’. Dat wordt dan als volgt geïnterpreteerd: ‘Als ik geen charcuterie eet, krijg ik geen darmkanker’. Een dame vertelde mij dat ze veel groenten en fruit at en het daarom onnodig vond om te stoppen met roken. Verbaasd vroeg ik haar naar de logica van haar redenering. Groenten en fruit eten, zo had ze gelezen, is erg gezond en kan het leven verlengen, roken is ongezond en kan het leven verkorten. Het ene heft het andere op.

Nuances zijn belangrijk

De realiteit is helaas een stuk ingewikkelder dan dit rekenkundig sofisme. Eet een persoon veel groenten en fruit, dan zal de kans op darmkanker hooguit twee procent dalen (op alle andere soorten kanker heeft het eten van veel groenten/fruit geen effect). Als een persoon in een grote hoeveelheid en gedurende vele jaren bewerkt vlees eet, zal zijn/haar kans op darmkanker vergroten. Forse vleeseters lopen 18% extra-risico op darmkanker.

Ik maakte de volgende berekening op basis van informatie van het Vlaams Agentschap Zorg & Gezondheid. In Vlaanderen zal 1 persoon op 22 tijdens het leven darmkanker krijgen. Eet men minstens 50 gram bewerkt vlees/dag gedurende vele jaren, dan zal 1 Vlaming op 19 darmkanker krijgen. Forse rokers, met 1 pakje per dag gedurende vele jaren, zien hun kans op long- en/of keelkanker niet toenemen met 18 maar met duizend procent. Rokers leveren gemiddeld tien levensjaren in. Nuance. Laat u niet in verwarring brengen wanneer ziektekansen in percenten uitgedrukt zijn. De kans voor een vrouw om tijdens haar leven eierstokkanker te krijgen is 1 op honderd. Zeg je haar, om welke reden ook, dat haar kans is toegenomen met 50%, dan denken heel wat vrouwen dat ze een risico van één op twee lopen om kanker te krijgen. Vijftig procent toename betekent echter 1,5 op honderd i.p.v. 1 op honderd.

Rijden, vliegen en bellen

We zijn niet geneigd rationeel te denken wanneer we ons risico op ziekte inschatten. De perceptie is altijd sterker dan de realiteit. De perceptie is dat we veel banger zijn in een vliegtuig dan in een auto. De realiteit is dat er jaarlijks alleen al in ons land meer dan zeshonderd mensen (twee jumbojets!) omkomen in het verkeer, evenveel als in de burgerluchtvaart in de gehele wereld. Bill Bryson berekende dat als je wil sterven in het luchtverkeer je best dagelijks een vlucht neemt en dat elfduizend jaar volhoudt.

We zijn banger voor kanker door GSM-straling dan door sigaretten. GSM-gebruik is weliswaar gevaarlijk tijdens het rijden en verhoogt de kans op een ongeluk maar niet op een hersentumor. Controle is de clou. Via controle beheersen we de situatie, dat hopen we tenminste. Met de auto rijden, letten op wat we eten, geeft ons een gevoel van controle. In een vliegtuig, ongeveer de veiligste plek om te vertoeven, hebben we geen controle en dat kunnen we moeilijk verdragen. Let op, steeds trachten alles onder controle te houden kan van ons angsthazen maken en ons ziektegevoel vergroten.

Shit happens

Terug naar de inleiding. Pech bestaat. John Lennon, veertig jaar oud, wordt doodgeschoten en Louis Neefs, 43 jaar, verongelukt met de auto. Het hart van Luc De Vos begeeft het na 52 jaar en Ann Christy sterft aan kanker op haar 38ste. Enkele jaren geleden verscheen er in het weekblad Science een stuk met als titel: ‘Kanker is meestal brute pech’. Daar wordt een mens zeer onrustig van. ‘Heb ik dan echt geen enkele controle noch invloed op kanker?’ Toch wel. Roken speelt in een aparte ‘league’: longkanker bij mannen is voor 90% en bij vrouwen voor 70% rookafhankelijk.

Gedrag is hier haast allesbepalend. Obesitas vermijden helpt ook om kanker te voorkomen, maar het effect is veel bescheidener dan bij roken. Alcoholafhankelijkheid is een goeie derde. De lijst van te vroeg gestorven mensen is groot. Maar, het zal een troost zijn, de lijst van mensen die op hoge tot zeer hoge leeftijd het loodje legden is nog vele malen groter. We hebben de statistiek van onze levensverwachting aan onze kant. De Vlaming wordt gemiddeld iets meer dan tachtig jaar oud. De grote meerderheid van de mensen mag een lang leven verwachten. Maar toch, en af en toe,…shit happens.

Arts en vertrouwen

En plots komt daar Covid-19 als een hond in een kegelspel. Met deze onbekende pandemie had niemand rekening gehouden. Niemand is overdreven, Bill Gates voorspelde haar reeds in 2018. In het begin was het machteloos toekijken hoe de pandemie ons gezondheidssysteem in een houdgreep hield. Het gebrek aan controle maakte ons gek. We wisten ook niets van het virus af. Iedereen en niemand was expert. En over onzekerheid had en heeft Covid-19 niet te klagen

Mondmaskers waren eerst onnuttig dan nuttig, hydroxychloroquine, virusremmers en vitamine D3 waren initieel nuttig maar finaal onnuttig, convalescent plasma was veelbelovend en zou heel wat mensenlevens redden, convalescent plasma blijkt nu geen effect te hebben op de overleving noch op de kans om op intensieve zorgen te belanden. Zwangere vrouwen zouden beter niet gevaccineerd worden, vandaag roept de gynaecologenvereniging op om zwangere vrouwen wel te vaccineren. Antilichamen kunnen misschien wel jaren aanwezig blijven, maar kunnen ook na enkele weken verdwenen zijn. Geneeskunde is geen exacte maar een empirische wetenschap die constant evolueert. Wat vandaag zeker lijkt, is morgen onzeker. Wetenschappers zijn permanent op zoek naar de beste versie van de waarheid.

Geneeskunde is falsifieerbaar en er is alleen ‘het op dit moment meest waarschijnlijke’. Is dat erg? Neen. Leven met onzekerheid is minder vermoeiend dan permanent te streven naar een onbereikbare zekerheid. Dat laatste is een Sisyfusarbeid. Het is bekend dat mensen die goed omgaan met onzekerheid minder angst en minder stress hebben. De arts is de ideale persoon om ziekte en gezondheid in de juiste toonaard te zetten en het ziektegevoel van de mensen te temperen. Vertrouwen komt neer op het feit dat je aanvaardt dat de dokter in jouw belang zal handelen. Vertrouwen verbetert de therapietrouw en heeft een groot placebo-effect. De patiënt zal zich beter voelen.

Overheid en vertrouwen

In crisissen moet ook de overheid vertrouwen uitstralen. Dat doet ze door eenheid van communicatie en eenheid van commando. Het probleem van de coronacrisis is dat er een communicatiestorm is die dag na dag vanuit alle richtingen stuurloos op ons afkomt. Dagelijks overtroeven virologen/statistici/epidemiologen/professoren huisartsgeneeskunde/ intensivisten/gedragswetenschappers en, niet te vergeten, politici van allerlei pluimage, mekaar in het kakelen van hun mening met een hoog dramagehalte. Allemaal leggen ze hun dagelijks ei. Niet zelden bekritiseren experts en politici openlijk in de media het beleid en ook mekaar.

Zo kweek je geen vertrouwen. Vertrouwen komt neer op het feit dat je aanvaardt dat de overheid in jouw belang zal handelen. Gun de bevolking meer mentale rust, structureer de communicatie en zoek naar mensen die op een opgeruimde toon de bevolking kunnen inlichten. Het beleid moet hoop geven en zich tegelijk kwetsbaar opstellen omdat de wetenschap snel verandert en het beleid zich continu zal moeten aanpassen. Onzekerheid is ook hier de protagonist. Vertrouwen de remedie.

Vlaams Agentschap Zorg & Gezondheid

Onzekerheid is de regel in de geneeskunde