In het zog van een twitter-polemiek beweerde Brussels minister van Financiën Sven Gatz dat de overige delen van het land profiteren van de welvaart die in de hoofdstad opgebouwd wordt. Dat zou een transfer zijn die anders loopt dan doorgaans aangenomen. Hoe de vork nu werkelijk in de steel zit? We vroegen het econoom en professor emeritus Jan Degadt.

Sven Gatz noemde de VB-militanten die een meeting hielden aan de Brusselse Kunstberg ‘gespuis’, om te besluiten met een ‘Keer.Naar.Uw.Dorp.’, copy-paste van de bordjes waar Franstalige activisten de deelnemers van de marsen op Brussel mee ontvingen. Een dergelijke bewoording, afkomstig van een man wiens politieke carrière bij de Volksunie begon en die meermaals door Vic Anciaux als zijn politieke zoon genoemd werd, maakt de kritiek nog bitsiger.

Dat dit aanleiding gaf tot een weinig hoogstaande polemiek aan de twitter-toog laat zich al raden, maar toen kwam het. Gatz, in zijn dagelijks bestaan nog altijd Brussels Minister van Financiën, gooide een kaartje in de discussie waarop Brussel als netto-betaler in dit land afgebeeld stond. ‘De dotaties komen van mijn kant’, benadrukte hij. Net als zijn voorganger op Financiën Guy Vanhengel omschreef hij Brussel al vele keren als ‘een rijk gewest met een arme bevolking’. Een gewest uit wiens hand de anderen eten en dankbaarheid voor moeten betuigen.

Professor Degadt, Brussel is een rijk gewest volgens Sven Gatz. Weliswaar met een arme bevolking. Heeft hij een punt?

Degadt: ‘Die omschrijving hoor je wel vaker. Zopas nog hoorde ik de burgemeester van Brussel-stad Philipe Close zoiets zeggen in De Afspraak. Maar dat geldt ook voor Antwerpen en tal van andere steden. Het Hoofdstedelijk Gewest is op dat vlak zeker niet uniek. Brussel heeft een groot aandeel in de nationale productie, dat klopt. Groter dan het aandeel van het gewest in de totale bevolking. Meer in het bijzonder, en nu baseer ik me op cijfers van het Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse (Bisa), woont 10,6% van de Belgische bevolking in een van de negentien gemeenten die de hoofdstad rijk is. Het aandeel van de stad in het bbp is echter 18,4%, zo’n 80% hoger dan wat het bevolkingsaandeel zou laten vermoeden.’

‘In Vlaanderen vallen beide cijfers nagenoeg samen en in Wallonië zit die inbreng in het BBP zo’n kwart onder het bevolkingsaandeel. Ik herinner me een onderzoek enkele jaren geleden waaruit bleek dat de drie meest productieve gebieden van de toenmalige EU Londen, Luxemburg en Brussel waren.’

‘En ja, het klopt dat de bevolking arm is. Je hebt sowieso een grotere concentratie in steden, ook dat zie je elders. Net zoals de afstand tussen arm en rijk in grote steden meer uitgesproken is. Toch zijn er voldoende onderzoeken en cijfers die aantonen dat de Brusselse samenleving op dat vlak problematisch is. Armoede, scholingsgraad, werkloosheid, de cijfers geven geen fraai beeld van onze hoofdstad. Wel zijn er ook binnen het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest grote onderlinge verschillen tussen de gemeenten en wijken.’

De werkloosheid ligt hoog omdat de bedrijven niet de jobs aanbieden die aansluiten bij de profielen van werklozen in Brussel. Dat hoor je vaak in Franstalige politieke middens. Feit of fictie?

‘Het klopt dat de Brusselse economie in belangrijke mate een diensteneconomie is, maar dat kan je ook zeggen van de Belgische. En dat vergt specifieke profielen. Tot daar ben ik mee. Maar ook een diensteneconomie heeft ondersteunende diensten nodig. Transport en logistiek, horeca, onderhoud… In een recent onderzoek berekende VOKA dat van de 100 kennisintensieve jobs die erbij komen, 212 extra banen gecreëerd worden waarvan 112 voor kort geschoolden.’

Wat is het gevolg van de armere bevolking op de Brusselse openbare Financiën, die Sven Gatz onder zijn hoede heeft?

‘Er is een direct en belangrijk oorzakelijk verband. Vooral de aanwezigheid van een middenklasse is belangrijk. Zij dragen het meeste bij, alle verhoudingen in acht genomen. Wanneer hun aandeel afneemt, verschraalt het fiscaal draagvlak, en dat is net wat zich al jaren in Brussel afspeelt. Verschillende onderzoeken brengen de trend in kaart. Degenen die de stad de rug toe keren zijn vooral middenklasse.’

‘Nu is er ook een lagere klasse die de stad verlaat en vaak verder wegtrekt, de Denderstreek is erg in trek, net als de omgeving van Tubeke, maar dat is geen fiscaal verlies, als ik het zo mag uitdrukken. Brussel heeft de voorbije twintig jaar een enorme groei aan inwoners gekend, ook al verwacht men dat inmiddels een plafond bereikt is, maar de bevolkingssamenstelling is fors veranderd. Eigenlijk is er meer Belgische emigratie dan immigratie, alleen wordt die door buitenlandse immigratie gecompenseerd.’

Is een andere vorm van fiscaliteit een oplossing? Anders gaan belasten, waardoor de nadelen van een krimpende middenklasse afnemen?

‘In de praktijk is dat toch niet zo makkelijk. Het gaat dan over een deel van de personenbelasting die pendelaars rechtstreeks aan Brussel zouden betalen. De achterliggende gedachte is dat die mensen gebruik maken van de Brusselse infrastructuur, maar fiscaal enkel hun woonplaats in Vlaanderen of Wallonië ten goede komen. Nu, die mensen consumeren hier ook. Gaan hier wel eens winkelen. Hoe splits je dat op? Het ingeburgerde thuiswerk maakt de oefening er niet makkelijker op. En stel je voor dat fiscale concurrentie begint te spelen? Je zou kunnen opperen dat de BTW de plek waar de verkoop plaatsvond ten goede komt, dat is misschien nog haalbaar. Maar voor personen ligt dat toch gevoelig moeilijker. Ik ken alleszins geen buitenlandse voorbeelden waar men dat principe toepast.’

Hoe staan de Brusselse financiën er nu uiteindelijk voor: bar slecht beweert de oppositie, maar Sven Gatz nuanceert. Hoe ziet u dat?

‘De Brusselse financiën zijn precair te noemen, elke evaluatie van een ratingbureau bevestigt dat. Maar ze zijn wel onder controle, ook dat wordt erkend door de ratingbureaus. Het is niet dat het failliet om de hoek schuilt. Je mag ook niet vergeten, en dan heb ik het specifiek over het gewest, dat er alternatieve geldstromen zijn. Beliris om maar het bekendste voorbeeld te vernoemen. Een federaal geldpotje dat aanvankelijk bestemd was voor de onderhoud van de infrastructuur, openbare werken en dergelijke. Vandaag is het gebruik ruimer en kan je spreken over een grootstedelijke financiering, maar het blijft een federale geldstroom.’

‘Ook de Vlaamse gemeenschap subsidieert wel wat in onze hoofdstad. Er is bijvoorbeeld het Vlaams Brussel-fonds en er zijn de geldstromen van de Vlaamse ‘vakministeries’. Het onderwijs is het meest zichtbare voorbeeld. Er is ook het UZ van Jette, een weliswaar Vlaams universitair ziekenhuis, maar dat zich openstelt voor alle Brusselaars. Je ziet die reflex om als gewest naar de federale overheid te kijken ook in het metro-dossier. Tal van moeilijkheden doen zich voor in de aanleg van de nieuwe metrolijn, met een enorme overschrijding van de budgetten als gevolg. Het Brussels gewest kan die kost niet langer dragen. Dit project heeft federaal geld nodig.’

‘Naast het gewest zijn er ook de gemeenschappen, wat aan Franstalige kant een probleem oplevert. In Vlaanderen zijn beide samengevoegd en worden de financiële moeilijkheden van de gemeenschap door het gewest mee opgevangen. Aan Franstalige kant zit je met de Franse gemeenschap die zich over twee gewesten uitstrekt. En net die Franse gemeenschap is er beroerd aan toe. De vele moeilijkheden in het Franstalig onderwijs zijn een duidelijk teken aan de wand.’

‘Niet toevallig hoor je aan Franstalige kant al jaren een pleidooi om de gemeenschappen af te schaffen en enkel nog met gewesten te werken, al dan niet omgedoopt tot deelstaten. Dat gebeurt dan onder het mom van bestuurlijke vereenvoudiging, terwijl het vooral een centenkwestie is. Er is een reële spanning tussen Brusselaars en Walen binnen de Franse gemeenschap, dat is niet nieuw, maar niet de essentie, die is financieel. Brengt men alles onder één Brussels dak, vervaagt niet alleen die grens tussen gewest en gemeenschap, er komen ook Vlaamse middelen bij. Denken dat die gereserveerd zullen worden voor bevoegdheden en initiatieven van de Vlaamse gemeenschap in Brussel is ronduit naïef.’

Dat horen we nochtans net wel in de voorstellen van OpenVLD en MR die vorige week heel wat stof deden opwaaien. Het lijkt of de vraag hoe het verder met de hoofdstad moet, berust op een spanning tussen communautaristen en regionalisten, waar de liberalen zich als voortrekker van dit laatste opwerpen.

‘Ik ben geen politicus, maar ik denk dat die liberale voorstellen meer met politieke dan rationele analyse te maken hebben. In Brussel heb je de groenen en socialisten die in beide taalgroepen deel uitmaken van de regering. Bij de liberalen mag enkel de Open Vld aan de regeringstafel aanschuiven. De MR zit in de oppositie. Reeds in de vorige legislatuur is Gwendolyn Rutten zich daar als nationaal partijvoorzitter mee komen moeien om toch ook de MR mee te krijgen, maar de Franstalige meerderheidspartijen hielden voet bij stuk. Uiteindelijk koos de Brusselse Open Vld eieren voor haar geld (glimlacht). Vandaag ijveren voor tweetalige lijsten is wellicht door opportunisme ingegeven. Bij de gemeenteraadsverkiezingen zijn er tweetalige lijsten. In de praktijk zijn het dan quasi altijd de Franstaligen die bepalen wie op de lijst komt en wie niet, de voorbeelden zijn legio.’

Stel: u krijgt de bevoegdheid om de Brusselse economische motor onder handen te nemen. Waar begint u te sleutelen?

‘Het is essentieel dat meer mensen participeren aan de reguliere economie! Vlaanderen rijdt op dat vlak ook niet op kop, maar heeft nog een aanvaardbaar resultaat. Wallonië en Brussel niet. Om dat te bereiken bestaan geen mirakels, maar je moet een kat een kat durven noemen. De lonen in dit land liggen niet te hoog, maar de kosten om iemand tewerk te stellen wel. Die arbeidskost moet met andere woorden naar omlaag, wat jobcreatie in de hand zal werken. Tegelijk blijft een individuele begeleiding van de mensen nodig.’

‘Mobiliteit blijft een essentieel werkpunt, zowel voor de werknemers als de bedrijven zelf. Wanneer je polst naar de reden waarom een bedrijf het gewest verlaat, prijkt mobiliteit vaak bovenaan de lijst. Uit onderzoek van Bisa blijkt dat in 2021 afgerond 3.000 bedrijven het Brussels Gewest verlieten, meer dus dan de 2.000 die de omgekeerde beweging maakten. En wat opvalt: van die vertrekkers koos 2/3 voor Vlaams- of Waals-Brabant. Mobiliteit en vooral de aanpak ervan staat in direct verband met een ander groot euvel, de omgang met het ruimere ommeland. Brussel beschouwt zich te veel als een eiland. Er worden maatregelen genomen, die dan plots aan de gewestgrenzen stoppen.’

‘Brussel is een open economie en moet zich inzake bestuur ook navenant gedragen. Die mentaliteitswijziging is misschien wel het moeilijkste. Bijvoorbeeld bij het begin van de huidige legislatuur stelt de Brusselse meerderheid voor om de verkeersbelasting te vervangen door een vorm van rekeningrijden. Op zich een verstandig voorstel. Alleen had men in Brussel nagelaten om de Vlaamse en Waalse buren te raadplegen. Het voorstel werd dan ook afgeschoten, in Wallonië nog sneller dan in Vlaanderen (lacht).’

Vlaams Brussel-fonds

Jan Degadt: ‘Brussel moet economisch veel beter kunnen’