Cor Engelen

Hij heeft hartje Leuven, in de schaduw van de Sint-Pieterskerk, een kunsthandel die meer weg heeft van een museum, is een kenner van beeldhouw- en schilderkunst van de veertiende tot de twintigste eeuw, en heeft al een halve bibliotheek bijeen geschreven over dat onderwerp.

We zijn op visite bij Cor Engelen (°1943), de man die beweert dat het Lam Gods, het pronkstuk van de Gentse Sint-Baafs kathedraal én van heel ons cultuurpatrimonium, niet authentiek uit de vijftiende eeuw afkomstig is, en dus ook niet geschilderd is door de gebroeders Van Eyck.

Hij beweert het niet zomaar, hij levert een hoop stevige argumenten, en geeft er lezingen over die het publiek soms met ongeloof slaan. Veel begrijpelijke scepsis ook in de cultuurwereld: we hebben het hier over het absolute pronkstuk van het Vlaams erfgoed. Maar Cor laat zich niet wegzetten en blijft tegen de pensée unique ingaan.

‘Invented history’

Hoe bent u ertoe gekomen om aan de echtheid van het Lam Gods te twijfelen, zoals het daar nu hangt in de Sint-Baafs?

‘Laat ik eerst en vooral stellen dat mijn expertise als antiquair en kunstkenner doorheen de jaren is opgebouwd. In mijn vak ben je getraind om op details te focussen en vervalsingen te herkennen. Mijn achterdocht werd vooral gewekt omdat dingen niet kloppen, voorstellingen op het veelluik ronduit anachronistisch zijn…’

Daarover hebben we het straks nog…

(Oudere bronnen spreken enkel over een Adam en Eva-altaarstuk bij de gebroeders Van Eyck. Mogelijk is het originele paneel doorgezaagd om ze elk aan het uiteinde van het veelluik te plaatsen)

’… en ik geloof in het kritische oog, niet de verhaaltjes die verteld worden. Je moet gewoon goed naar het schilderij kijken en de historische context kennen. Men doet dat te weinig. Er hangt een waas van onduidelijkheid, een flou artistique rond dat Lam Gods, die tot mijn spijt door de experten niet wordt opgehelderd maar veeleer versterkt.’

Welk kunstwerk hangt er dan precies in die Gentse kathedraal, en waar komt het vandaan?

‘Dat moet nog precies uitgeklaard worden. Een historisch onderzoek in de archieven van Sint-Baafs van de negentiende eeuw zouden uitsluitsel kunnen geven over de omstandigheden waarin de diverse onderdelen van het veelluik in de kathedraal zijn terecht gekomen. Mijn hypothese is, dat de panelen alleszins een verschillende herkomst hebben. Drie ervan zijn afkomstig uit het Louvre in Parijs. Na de val van Napoleon in 1815 werd dat museum geplunderd door de overwinnaars en kwamen allerlei stukken terecht op plekken waar men dacht dat ze daar thuis hoorden.’

Het huidige Lam Gods is dus eigenlijk een assemblage van verschillende schilderijen? Moeten we hier spreken over een negentiende-eeuwse installatie?

‘Precies, dat zie je alleen al aan de verschillende verhoudingen en perspectieven. Het geheel oogt echt als plakwerk, helemaal niet volgens de regels van de geometrische harmonie. In De Mythe van de Middeleeuwen heb ik bijvoorbeeld aangetoond dat het onder- en bovendeel niet bij elkaar horen. Er is geen proportie tussen de twee delen. Het middenpaneel met de Aanbidding van het Lam Gods is afgetopt. De lijst is niet origineel uit de vijftiende eeuw, en het kwatrijn (het op de lijst aangebrachte vers in het Latijn dat de kunstenaar en de datum aangeeft, red.), is eerder typisch voor de zeventiende en de achttiende eeuw.’

U spreekt over ‘invented history’, een gefingeerd verhaal dat de afmeting aanneemt van een patriottistische mythe.

‘Inderdaad. De negentiende eeuw was bij uitstek de periode dat natiestaten zich cultureel wilden affirmeren, een identiteit wilden construeren op basis van een groots historisch verleden. Daar werd nogal “creatief” mee omgesprongen. Dat gold voor de Nederlanden, België én nadien ook voor Vlaanderen. Men verzamelde kunstwerken, maar men vond er ook uit, daarom niet met het oog op bedrog, maar gewoon om een ‘erfgoed’ te creëren, een voorwerp van collectieve trots.’

Waarbij men dan toch tamelijk amateuristisch en eclectisch te werk ging. Is er dan niets origineels aan het veelluik? Hebben de gebroeders Jan en Hubert van Eyck wel ooit een Lam Gods geschilderd?

‘Onder die naam en in de vorm van zo’n veelluik? Neen dus. Mogelijk was het originele werk van de Van Eycks enkel een Adam en Eva-altaarstuk. Zo wordt het trouwens na de eerste beeldenstorm, einde zestiende eeuw, in de archieven vermeld. Als een gespaard gebleven kunstwerk, maar enkel dus in die gedaante. Van een lam, engelen, rechtvaardige rechters enzovoort is er in die vroegere getuigenissen geen sprake, en er zijn er heel wat. Het werk werd in de loop der tijden veel nageschilderd, met toevoegingen en variaties. Heel bekend is de kopie van de zestiende eeuwse kunstenaar Michiel Coxcie, die echter ook alleen een ‘Adam en Eva’-tafereel schilderde. Wat het vermoeden bevestigt dat het veelluik as such van latere datum is, en zelfs van verschillende kunstenaars.’

Theologisch examen

Laten we eens focussen op de ‘fouten’ en anomalieën die u ontdekt in het huidige Lam Gods. Een zestigtal, die u ook uitgebreid in uw boek bespreekt. Het gaat dan om details in de kledij en de accessoires, die volgens u bewijzen dat ze niet in 1432 kunnen geschilderd zijn.

(Sint-Michaël afgebeeld op het orgel: draken waren in het jaar 1432 in Vlaanderen al een tijdje uit de mode. In de vijftiende eeuw droeg Sint-Michaël ook nooit een helm)

‘U moet weten dat in de vijftiende eeuw zoiets als “artistieke vrijheid” niet bestond. Alle kunstwerken met een religieus thema, het overgrote deel dus, werden in die tijd streng gekeurd door een comité van theologen, die elk detail bestudeerden. Er was geen plaats voor fantasietjes. Die iconografische codes wijzigden wel in de loop der tijd, maar in 1432, toen het Lam Gods zou geschilderd zijn, zou het ondenkbaar geweest zijn om engelen zonder vleugels voor te stellen, zoals we dat op het veelluik zien.’

Ook de afbeelding van God de Vader, gezeten tussen de maagd Maria en Johannes de Evangelist, lijkt theologisch niet te kloppen, zegt u ergens.

‘Neen, en we hebben hier dan nog te maken met een curieuze vermenging van God de Vader en de Christusfiguur. Dat is een hybride voorstelling die in de vijftiende eeuw geen enkel theologisch ‘examen’ zou gepasseerd hebben. God de Vader draagt een tiara, terwijl hij in die tijd onveranderlijk een keizerskroon droeg. Het zijn al deze details die erop wijzen dat er slordig is omgesprongen met religieuze symbolen. Dat moet toch alarmbellen doen rinkelen bij kunsthistorici?’

De musicerende engelen op het linker- en rechter bovenpaneel, daar klopt ook van alles niet aan, zo lees ik.

‘Neen. Zoals ik al zei hebben ze geen vleugels, wat compleet vloekt met de representatie van de engelen in 1432. Meer nog, het orgel waarop ze spelen bestond eenvoudigweg nog niet in die tijd! Men kende toen alleen een klein portatief orgeltje. De voorstelling van de luit en het stoeltje waarop de engel voor het orgel zit, noem ik geen artistieke vrijheden, maar gewoon geknoei. Ook Sint-Michaël met de draak die wordt afgebeeld, mist elke historische juistheid: in de tijd van de Van Eycks was de draak al geëvolueerd tot een duivel met herkenbare trekken. De draakvoorstelling is ouder.’

Er zijn sterke Italiaanse invloeden aanwijsbaar, die doen vermoeden dat de schilders die in de negentiende eeuw dat surrogaat bedachten, vooral naar Italiaanse meesters hebben gekeken.

‘Dat klopt, ze dachten daarmee authenticiteit te creëren, maar sommige details zijn ronduit klungelig neergezet. Sint-Michaël met een Romeins harnas daterend uit de veertiende eeuw is onvergeeflijk. De Romeinen hebben Christus gekruisigd en zijn dus de slechten. Het is pas in de veertiende eeuw in Italië dat op de Calvarie een soldaat opduikt met een Romeins harnas. De schilder die dit konterfeitte heeft niet eens zijn huiswerk goed gemaakt. Het is alsof je op een middeleeuws schilderij in de achtergrond een figurant zou opmerken die aan het GSM-en is.’

Een schaap met vier oren

Wat ons bij de taboesfeer brengt, die rond het Lam Gods hangt. Ondanks de overvloed aan argumenten die toch wel een bijzonder onderzoek waard zijn, worden ze in kunsthistorische kringen nauwelijks ernstig genomen. Hoe komt dat?

‘Ik denk dat de kunsthistorici vooral verveeld zitten met het feit dat ze mijn iconografische argumenten niet kunnen weerleggen, maar ze om politieke redenen ook niet willen aanvaarden. Wat zou je willen? Dat komt neer op een beeldenstorm.’

‘Het Lam Gods is het koninginnenstuk van het Vlaamse cultuurverleden. Elke week refereert Jan Jambon, minister-president en tussendoor ook nog minister van cultuur, naar dit werk, en jaarlijks is die Sint-Baafs kathedraal goed voor 200.000 bezoekers. Het Lam Gods werd compleet gerestaureerd, kostprijs anderhalf miljoen euro, en nu komt daar een Leuvense antiekhandelaar vertellen dat het een vervalsing is. Cancelen die man.’

Als u gelijk krijgt gaan we met totaal andere ogen naar het Lam Gods moeten kijken. Al vind ik heel dat verhaal op zich, van vervalsingen en toevoegingen, ook wel sterk en een plaats in de canon waard.

‘Ja, dat vind ik ook, maar dat druist in tegen de negentiende-eeuwse bedoeling van heel de constructie. We zijn misleid door het knapste bedrog in de kunstgeschiedenis: de schepping van de Vlaamse Primitieven-mythe. Het Lam Gods is daarvan het koninginnenstuk, hét paradepaardje van het Topstukkendecreet. Daar twijfel je niet aan.’

Laten we afronden met een vrolijke noot: het verhaal van het schaap met de vier oren. Of hoe de kenners uw studies toch lezen, maar niet willen vernoemen.

‘O ja. Tijdens de restauratie van het Lam Gods, voltooid in 2016, werd het lam, dat om een of andere reden altijd vier oren heeft gehad, plots een beest met twee oren. Daar is toen wat hilariteit over geweest, Kamagurka wijdde er zelfs een spotprent aan. Wel, ‘toevallig’ had ik in mijn studie De Vlaamse Primitieven, die in die periode werd gepubliceerd, op die anomalie van de vier oren gewezen, dat de gebroeders Van Eyck dat onmogelijk zo konden geschilderd hebben. Paf, luttele tijd later verscheen het lam zoals het in de natuur rondloopt…’

‘Ach, ik lig niet wakker van een erkenning. Er is geen Nobelprijs voor kunstgeschiedenis en mijn carrière hangt er ook niet van af. Ik verwacht geen orde van het koningshuis of een ereburgerschap van Gent. Ik doe gewoon mijn ding waar ik goed in ben. En ik daag de Academie uit tot een duel, ik hoop dat ze dit lezen. Een wetenschappelijk debat onder experten, het mag voor een groot publiek. Ik ben zeker van mijn zaak. We hebben een groots kunsthistorisch verleden waar we fier mogen op zijn. Net daarom kan de waarheid nooit schaden.’

Vlaams erfgoed

Is het Lam Gods een vervalsing?