Deze week viert Open Vld haar 25e verjaardag. De afgelopen 25 jaar heeft de partij wel wat gedaanteverwisselingen ondergaan. Van Partij van de Burger, die buiten de samenleving moest kunnen staan en communautaire scherpslijper, via een kartel VLD-Vivant – kartels waren een tijdlang modieus – en de overgang naar de Open Vld waar mensen vleugels kregen, en die vandaag terug neigt aan te willen knopen bij het donkerblauwe verleden. 25 jaar later past het om even naar de periode terug te kijken die aan de oprichting van de ‘nieuwe’ liberale partij voorafgaat. Een artikel uit de oude doos, over Burgermanifesten, liberalen en … conservatieven.

* *

Op het verkiezingscongres van de N-VA in oktober 2012 riep Bart De Wever zijn partij uit tot de vertaling van de centrumrechtse grondstroom in Vlaanderen, wat volgens hem betekent: voor politieke vernieuwing, Vlaamse autonomie en economische liberalisering. Een programma waar begin jaren 1990 Guy Verhofstadt zijn nek voor uitstak, en op basis waarvan in 2004 Yves Leterme een kartel sloot met de N-VA. Oud-VU-senator Lode Claes noemde zichzelf conservatief. Hij lag mee aan de basis van de VLD en eerder aan die van het Vlaams Blok. Want als voorzitter van de Vlaamse Volkspartij was hij ‘sociaal Vlaams, economisch liberaal en ethisch conservatief’. Die VVP ging op in het Blok. Later vulde Karel De Gucht de VLD verder aan met (een deel van de links-)liberalen van Spirit en Nieuwe ChristenDemocraten en wou hij een kartel sluiten met de N-VA om van de VLD de grote centrumrechtse volkspartij te maken. Eerder wilde Verhofstadt dat al doen, met steun van uitgesproken conservatieven. Kunt u nog volgen? Na de regeringsvorming van paars-groen in 1991 voelden vele liberalen in de VLD zich plots ontheemd en ontgoocheld. Het bracht Karl Drabbe ertoe de pedigree van de VLD bloot te leggen. Nu De Gucht waarschuwt voor de bloedlijnen van de N-VA is het tijd om te herinneren aan sommige bloedlijnen van de VLD. [Een analyse uit toen nog het papieren maandblad Doorbraak, april 2000, met actualiseringen tussen vierkante haakjes.]

* *

Juni 1991. Guy Verhofstadt leest ‘De consensuskraker’, een artikel in Nucleus. Dat conservatief-katholieke opiniemaandblad pleit sinds zijn tweede nummer in 1990 voor een ‘conservatief-liberale-christelijke alliantie’. De consensuskraker is Guy Verhofstadt, die opgeroepen wordt komaf te maken met de onmacht van de burger, en een nieuwe partij van de burger moet oprichten. Een partij die de ‘burgerlijke’ conservatieven van CVP, PVV, VU en Vlaams Blok moet verzamelen. Toen ontstond het vernieuwingsproject dat later VLD zou gedoopt worden.

Verhofstadt nam vrij snel contact op met Paul Beliën, hoofdredacteur van Nucleus. Of het niet mogelijk was rond het blad een groep conservatieve christenen te verzamelen die samen met hem aan een nieuw politiek project wou werken. Een project dat de conservatieve meerderheid in Vlaanderen opnieuw politieke macht moest geven …

Lode Claes

Vrij snel zaten Beliën en Verhofstadt rond de tafel met ex-VU-senator Lode Claes. Die had halfweg de jaren 70 al de oprichting van een grote, centrumrechtse volkspartij besproken, onder meer met PVV-voorzitter Frans Grootjans, VU-voorman Hugo Schiltz en CVP’er Jan Hendrickx. Na het Egmontpact (1977) was Claes uit de VU gestapt en richtte hij de Vlaamse Volkspartij op. Claes wou daarmee al een voorzet geven tot een nieuwe conservatieve partij in Vlaanderen, een Vlaamse variant van de Beierse CSU. De Vlaamse Volkspartij, door Verhofstadt de voorloper van de VLD genoemd (in Trends, 24 juni 1993), was electoraal geen succes.
Na enkele voorbereidende gesprekken met onder meer Leo Camerlynck [later woordvoerder van de Brusselse MIVB] en Serge Grysolle [later VLD-schepen in Aalst], bracht Claes, altijd al een bruggenbouwer geweest, op 1 oktober 1991 opnieuw een brede schare conservatieven, christendemocraten, liberalen en Vlaams-nationalisten samen. Mét Guy Verhofstadt, die ook dit project van de 1 Oktobergroep met aandacht volgde (zie kader).

Zwarte Zondag

Vooral de immense verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok op 24 november 1991 gaf de doorslag. Verhofstadt had eerder in het in alle krantenwinkels verspreide Burgermanifest [De weg naar de politieke vernieuwing] opgeroepen tot radicale politieke vernieuwing. Plannen om een nieuwe partij op te richten waren niet langer uit de lucht. De contacten met Lode Claes werden intenser. Het besef dat de liberale partij PVV uitbreiding moest zoeken ter rechterzijde, groeide. En er waren voldoende misnoegde CVP’ers of ontgoochelde VU’ers die konden worden aangesproken …
Hoewel hij slechts twee keer bij de 1 Oktobergroep aanwezig was, waren er wel meer dan twintig gesprekken tussen 15 juli 1991 en 15 oktober 1992 met Paul Beliën – de echtgenoot van het latere Vlaams Blok-Kamerlid Alexandra Colen. Het was de PVV-voorzitter menens. Beliën, die eerder gewerkt had aan een beginselverklaring voor Claes’ groep, was ook betrokken bij de redactie van de beginselverklaring van de VLD. Bovendien polste hij in opdracht van Verhofstadt Gerolf Annemans [vandaag EU-parlementslid Vlaams Belang] naar zijn bereidheid over te stappen [naar de nieuwe partij in oprichting]. Zoals bekend hield de Vlaams Blok’er de boot af.
De vergaderingen van de 1 Oktobergroep, de wieg van de VLD als brede conservatieve, liberale en Vlaamsgezinde partij, vonden plaats in de redactielokalen van het weekblad Trends. Niet toevallig, want Claes was al sinds jaren voorzitter van de redactie-adviesraad van dat economische magazine [dat hij eerder mee oprichtte en waarvan hij de eerste directeur was, voor Frans Crols]. Vele leden van die adviesraad waren ook lid van de 1 Oktobergroep, of traden later toe tot de nieuwe partij (zie kader).

PVV-VU

In het voorjaar van 1992 kreeg alles een nieuwe wending. Op 24 februari kreeg Verhofstadt groen licht van zijn partijbureau om te werken aan een nieuwe partij. Gesprekken tussen Verhofstadt en VU-voorzitter Jaak Gabriëls lekten uit in de pers. Een groot deel van de 1 Oktobergroep – an sich een groep overtuigde flaminganten – stond hier positief tegenover. De conservatieven van o.m. Nucleus voelden hier minder voor. Hadden PVV en (een deel van de) VU immers de abortuswet niet mee goedgekeurd [de fameuze wet waarvoor Boudewijn eventjes forfait gaf]?
De contacten tussen VU en PVV verliepen steeds intenser. Gabriëls verliet de Volksunie en richtte [met later VLD-voorzitter en huidig burgemeester van Mechelen Bart Somers] het Centrum voor Politieke Vernieuwing (CPV) op, dat eerder dacht aan een grote Vlaamsgezinde, sociaal-liberale formatie. Een D66 Plus zeg maar. De weg van de rechtse verruiming werd sluipend verlaten. Verhofstadt richtte duidelijk zijn pijlen op dit centrum, hoewel hij de 1 Oktobergroep bleef volgen en steunen.

En dan … de VLD

Van 12 tot 15 november 1992 werd de nieuwe partij boven de doopvont gehouden. Van de oorspronkelijke grote centrumrechtse volkspartij was niet veel sprake meer. De naam ‘Vlaamse Liberalen en Democraten’ – het voegwoord ‘en’ was een uitvinding van de 1 Oktobergroep om de verruiming te duiden – bleef behouden. Het toetreden van Gabriëls me zijn Centrum, Pierre Chevalier (SP), Stefan Ector (VU), André Geens (VU) en plaatselijke linksliberale lijsten, zoals de Aalsterse Vrije Democraten van later ID21-parlementariër André-Emile Bogaert, maakten het plaatje scherper. Claes was aanwezig, maar werd geen lid. [Claes vertelde me in 1996 dat hij erbij was; dat wordt me tegengesproken door de toenmalige Antwerpse PVV-secretaris André Gantman, die veel misbaar maakte bij Verhofstadt: ‘Als Claes komt, geef ik geen welkomstwoord’, stelt hij. De jood Gantman had een principieel bezwaar tegen de veroordeelde oorlogscollaborateur Claes. Claes zelf oordeelde dan weer dat het initiatief al bij de start gedoemd was te mislukken.]

De alliantieplannen van de Nucleus-groep en de hoop van de 1 Okobergroep op een grote Vlaamsgezinde, burgerlijke rechtse partij waren begraven. Velen vonden de oprichting van de VLD een gemiste kans, enkelen traden toe tot de partij, o.m. Serge Grysolle en Marleen Van Waeyenberghe [zus van VEV-voorman Piet], die zelfs lid werd van het partijbureau van de VLD.
De nieuwe Forza Flandria-oproepen naar samenwerking tussen VLD, VU, de rechtervleugel van de CVP [niet voor niets werd oud-CVP-senator Bob Gijs later het gezicht van Nucleus] en het Vlaams Blok in 1994 en 1995 van Beliën, Trends-directeur Frans Crols en Boudewijn Bouckaert [toen voorzitter van de rechtsliberale denktank Nova Civitas, later Vlaams Parlementslid voor LDD], kregen geen gehoor in de Melsensstraat. Claes zelf hield het einde 1996, meer dan een jaar voor de voor de VLD teleurstellende Europese verkiezingen voor bekeken. Zijn denktank kwam nog wel tweemaandelijks samen, maar voor hem was de VLD in de kiem mislukt. In een van zijn laatste columns in Trends stelde hij nog hoop in de partij als alternatief. Maar feitelijk geloofde hij er niet meer in. Met zijn overlijden op 17 februari 1997 stierf ook zijn 1 Oktobergroep een stille dood.

[Kader]

1 Oktobergroep
Op de ledenlijst van de denktank van Lode Claes vinden we journalist Paul Beliën [nu werkzaam voor de Nederlandse PVV van Geert Wilders], [wetenschapsfilosoof en] publicist Gerard Bodifée, de Gentse hoogleraar Boudewijn Bouckaert* [later Vlaams Parlementslid LDD en voorzitter denktank Libera!], [later ANV-voorzitter] Leo Camerlynck, Coudenbergroep-voorzitter Jean-Pierre De Bandt [de Coudenberggroep was een denktank die pleitte voor een versterkt federaal België; later VLD-minister Vincent Van Quickenborne komt er uit voort], de latere Leuvense liberale senator prof. dr. Paul De Grauwe [docent aan de Londense School of Economics], ex-parlementariër van de antibelastingpartij RAD Thomas Delahaye*, topkaderlid bij het VBO Luc De Paepe*, huidig Antwerps havenschepen Leo Delwaide (die volgens trouwe leden nooit opdaagde), advocaat Serge Grysolle (die zowat optrad als secretaris van de groep), toenmalig Trends-redacteur Luc Hanssens*, Nucleus-voorzitter [advocaat in Brugge] Pieter Huys*, chef van de staatsveiligheid Albert Raes, de Antwerpse notaris [X] Luc Rochtus, voorzitter van het Verbond van Vlaams Overheidspersoneel Paul Stoppie, natieman Bruno Valkeniers [later voorzitter Vlaams Belang], gewezen VVP-bestuurslid en later VLD-provincieraadslid in Oost-Vlaanderen prof. dr. Chris Van Sumere, Marleen van Waeyenberghe (zuster van Piet), bedrijfsleiders Francis De Beir en Koen De Prijck, de gewezen VVP-secretaris Renaat (René) Jacobs, Trends-redacteur en prof. Guy Clemer* [tot voor kort directeur van de studiedienst van de N-VA], Paul Verhaeghe* van het Verbond van de Voedingsnijverheid, de katholieke Vlaams-nationalist Edwin Truyens [ex-Vlaams Belang], KBC/Almanijtopman Guido baron Declercq, én Guy Verhofstadt. Ook prof. dr. Herman De Dijn, de Leuvense filosoof, en CVP’er Johan De Roo waren één keer aanwezig.

Leden van de redactie-adviesraad van Trends zijn met een asterisk (*) aangeduid. Redactie-adviesraadsleden als de diplomaat Jan Hendrickx [CVP] en de Nucleus-leden Fernand Keuleneer [advocaat] en Andries baron Van den Abeele (voorzitter van het West-Vlaamse Verbond der Kristelijke Werkgevers) [en later VLD-gemeenteraadslid in Brugge] waren nooit aanwezig op de 1 Oktobergroep.

[Kader]

CVP op vrijerspad
Nu Verhofstadt zijn aanvankelijk project heeft verloochend, luidt Mark Eyskens de klokken: paars-groen beantwoordt niet aan de verwachtingen van de VLD-kiezers. ‘Ik sluit niet uit dat extreemrechts bij deze evolutie wint. De christendemocraten moeten verhinderen dat de ontgoochelden van de VLD een station te ver rijden. In de plaats van af te stappen aan de CVP-halte, dreigen heel wat misnoegden door te reizen naar het Vlaams Blok … Door in zee te gaan met een rood-groene tandem is hij (Verhofstadt – red.) de promotor van een linkse hergroepering.’ (Financieel-Economische Tijd, 21 maart 2000)

Vlaamse Liberalen en Democraten

Open Vld, Partij van de Burger, 25 jaar oud