Ballonnen voor militair gebruik zijn niks nieuws. Al honderden jaren worden ze ingezet. Bij de franse revolutie en de Amerikaanse burgeroorlog, bijvoorbeeld.

Toen de Britse naturalist Joseph Banks in de herfst van 1783 op de hoogte gebracht werd van de experimenten met heteluchtballonnen van de gebroeders Montgolfier, was hij ervan overtuigd dat een nieuwe omwenteling in de menselijke mobiliteit aangebroken was. Ze zou zelfs vergelijkbaar zijn met de introductie van het schip.

Al wilde hij de Franse ‘montgolfiers’ wel op een bizarre manier inzetten: ze zouden, als een soort van anti-zwaartekrachttuigen, het aantal paarden, nodig om karren over de krakkemikkige achttiende eeuwse wegen te sleuren, meer dan halveren.

Het weze hem vergeven. Dat soort dwaze voorspellingen over technologische uitvindingen zijn immers van alle tijden: van de auto die nooit het paard zou vervangen en de computer die genoeg zou hebben aan een geheugen van 675 KB (Bill Gates) tot het metaverse dat ons leven op zijn kop zou zetten.

Spionage

De ballon en de zeppelin mogen dan danig teleur gesteld hebben als innovatie en slechts als frivole voorbodes gefungeerd hebben van het vliegtuig, ze worden wel, tot op de dag van vandaag, gebruikt voor heel wat niche-doeleinden. Waaronder ook militaire spionage, zoals recent bleek met de Chinese ballon boven de Verenigde Staten (en vice versa). Dat is van oudsher zelfs zowat de voornaamste serieuze functie van de ballon.

Zijn Chinese voorloper, de vliegende of Chinese lantaarn, werd trouwens ook al voor militaire doeleinden gebruikt (signalisatie en communicatie). In 1241 zetten de Mongolen hem zelfs in bij hun inval in Polen (de slag bij Legnica). Beeld je in welk effect dat gehad moet hebben op de Polen.

Franse revolutie

Bemande spionage ballonnen werden eerst gebruikt bij de Franse revolutionaire oorlogen (1792-1802). Een goede halve eeuw later richtte de Union tijdens de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865) een heus ‘Union Army Balloon Corps’ op, bestaande uit zeven ballonnen (de Confederatie volgde).

Sommige stegen zelfs op vanaf de eerste ‘luchtschipdragers’ (aircraft carriers). Het is een van de redenen waarom het de eerste moderne oorlog genoemd kan worden. Naast, bijvoorbeeld, het gebruik van treinen en de eerste militaire onderzeeër, die naam waardig (voorlopers waren de Nautilus van de Amerikaanse ingenieur Robert Fulton en de Turtle die reeds gebruikt werd bij de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog).

Ballonnen werden ook ingezet tijdens de Frans-Duitse oorlog (1870-1871). Als observatiepost, maar ook om vanuit het belegerde Parijs te communiceren met landgenoten: 66 ballonnen vervoerden 11 ton brieven en 102 passagiers, doorgaans ’s nachts.

Van giffard tot zeppelin

Graaf von Zeppelin kreeg zijn lumineuze idee om een ‘bestuurbare ballon’ te ontwerpen overigens nadat hij die Franse ballonnen aan het werk zag. De Fransen slaagden er immers niet in om ze terug in Parijs te krijgen. We weten allemaal hoe faliekant zijn oplossing uiteindelijk gebleken is.

Wat velen dan weer niet weten, is dat ook von Zeppelin voorlopers had. Zoals zijn landgenoot Franz Leppich. Die stelde Napoleon rond 1811 zelfs voor om een vloot van bestuurbare waterstofballons te bouwen om Groot-Brittannië aan te vallen vanuit de lucht. Napoleon had in 1804 trouwens zelf al een invasie van Engeland met ballonnen overwogen, maar Sophie Blanchard, de eerste professionele vrouwelijke aeronaut, had hem gewezen op de onvoorspelbare wind in het kanaal. Exit het ‘Battle of Britain’ ballon plan dus.

Luchtschip met roeiers

Vandaar misschien, dat de Corsicaanse geweldenaar evenmin veel moest weten van Leppichs avontuurlijke voorstel. Toch wilde hij hem veiligheidshalve laten opsluiten. Nadat de eerder vermelde Fulston in Parijs bot gevangen had met zijn Nautilus, ging de Amerikaanse snoodaard immers werken voor de Engelse vijand. Dat mocht niet opnieuw gebeuren. Leppich dacht daar zelf natuurlijk helemaal anders over. Hij ontsnapte net op tijd en verhuisde naar Rusland. Tevergeefs: zijn elegant luchtschip, met plaats voor 40 ‘roeiers’ en gigantische luchtpeddels, raakte ook daar niet van de grond. Al leverde het hem wel een vermelding op in Tolstoy’s Oorlog en Vrede.

De eerste aangedreven en bestuurbare ballon werd uiteindelijk in 1852 gebouwd door de Fransman Henri Giffard: de Giffard dirigible. Anders gezegd: de eerste zeppelin was een giffard. Mede doordat von Zeppelin pas aan zijn eigen tuig begon te werken nadat hij in 1890 op pensioen ging, zou het nog zowat een halve eeuw duren vooraleer de tweede giffard het levenslicht zag: de zeppelin LZ-1.

Een Zeppelin bombardeert Antwerpen in augustus 1914.

WO I

Net op tijd voor WO I: achteraf gezien de hoogmis voor de militaire zeppelin en ballon. Al bleken ze ook kwetsbaarder dan ooit, in het bijzonder wegens de opkomst van het vliegtuig.

Zo stortte op 13 april 1915 een Duitse zeppelin neer in een bos nabij Aalter: de LZ-35. Hij was opgestegen in Etterbeek en had tijdens of na zijn bombardementsvlucht boven Londen schade opgelopen. De bedoeling was om een noodlanding te maken in Gontrode, nabij Melle, maar daar raakte hij dus niet. Daarmee werd de LZ-35 een van de 77 Duitse zeppelins die ‘sneuvelden’ bij aanvallen op Londen of Zuid-Engeland. Op een totaal van 115.

Stationaire observatie ballonnen aan het front waren al helemaal ‘sitting ducks’ (of ‘hanging ducks’) voor artillerie en vliegtuigen. De ‘Rode Baron’ onder die ‘balloon busters’ was overigens een Franstalige Vlaming: Willy Coppens.

WO II

Tijdens WO II stond de ballon in de schaduw van het vliegtuig. De zeppelin kwam er bij mijn weten zelfs helemaal niet meer aan te pas. Londen zette wel nog ballonnen in als een soort van luchtboeien, ter bescherming tegen luchtaanvallen.

Verder werden ballonnen ook gebruikt om de vijand op een gluiperige en goedkope manier te bestoken met explosieven. Met haar Fu-Go bom ballonnen, die meegevoerd werden door de straalstroom, probeerde Japan zelfs grote bosbranden te veroorzaken in de VS, of minstens Amerikaanse burgers te doden.

Van de zowat 9300 ballonnen die ze lanceerden bereikten er maar een 300-tal het Noord-Amerikaanse continent. Veel branden veroorzaakten ze bovendien niet. Al kostte een ervan in 1945 wel het leven aan zes burgers in Oregon. In Canada werd een paar jaar geleden nog een dergelijk tuig gevonden.

Koude Oorlog

Tijdens de eerste Koude Oorlog gingen de Verenigde Staten op hun beurt na of ‘grote hoogte’ ballonnen niet gebruik konden worden om een verre vijand te bestoken met massavernietigingswapens (operatie ‘Flying Cloud’). Het bleek nog steeds niet haalbaar wegens veel te weinig accuraat.

Als observatietuig bleef de ballon echter wel operationeel. Operatie Mogul was bijvoorbeeld een ‘top secret’ project waarbij ‘grote hoogte’ ballonnen, voorzien van microfoons, gebruikt werden om de atoombomtesten van de Russen te monitoren.

Ook toen werden die ballonnen trouwens al neergehaald. De Sovjets maakten zelfs de eerste foto’s van de achterkant van de maan (Luna 3) met Amerikaanse technologie die ze recupereerden van neergeschoten ballonnen. Zoals de Romeinen al zeiden, met verwijzing naar dat andere hemellichaam: nil novi sub sole.

vliegende lampions

De militaire ballon: terug van nooit weggeweest