Het is geen staatsgeheim dat onze politici al eens een loopje durven nemen met de constitutionele orthodoxie, de democratische grondbeginselen of de politieke zindelijkheid. Op 4 april maakte Alexander De Croo (Open Vld) in de plenumvergadering van de Kamer van Volksvertegenwoordigers van zijn spreektijd als eerste minister misbruik om partijpraat te verkondigen.

‘Mijn partij’

Enkele Kamerleden hadden de 75ste verjaardag van de NAVO aangegrepen om tijdens het wekelijkse vragenuur de premier aan de tand te voelen over de financiële bijdrage van België aan het militaire bondgenootschap. Zoals verwacht antwoordde De Croo dat de regering het pad heeft uitgezet om tegen 2035 de afgesproken 2%-norm te halen, dit wil zeggen 2% van het nationaal inkomen aan defensie te besteden.

Onverwacht en ongepast voegde De Croo daaraan toe dat Open Vld de 2%-norm al in 2029 wil halen en een plan heeft om de daarvoor nodige 4,5 miljard euro bijeen te schrapen. Tot drie keer toe had de eerste minister het over ‘mijn partij’, zonder dat er een haan naar kraaide.

Onbetamelijk

Een van de vraagstellers, Peter Buysrogge (N-VA), zei in zijn repliek wel dat hij had gemerkt dat het ‘bij de linkse partijen (…) behoorlijk wat wrevel opwekt dat u hier als campagneman spreekt en niet als regeringsleider’, maar daar bleef het bij.

Dat de zwakke Kamervoorzitter Éliane Tillieux (PS) De Croo zou terechtwijzen, had niemand durven te verwachten. Maar ook de fractieleiders, zowel die van de oppositie als die van de andere Vivaldipartijen, lieten na de premier tot de orde te roepen.

Wat De Croo deed is nochtans constitutioneel verwerpelijk, democratisch onbetamelijk en politiek onzindelijk. In de uitoefening van zijn of haar ambt, en dus onder meer bij het beantwoorden van vragen van parlementsleden, is een minister een staatsorgaan, niet de vertegenwoordiger van de politieke partij bij de gratie waarvan hij of zij minister is.

Bundesverfassungsgericht

De rechtspraak van het Bundesverfassungsgericht, het Duitse grondwettelijk hof, is daarover bijzonder helder. We verwijzen er hier naar omdat het, anders dan ons Grondwettelijk Hof, kan oordelen over de rechten en plichten van politieke partijen. Het Bundesverfassungsgericht kan dat omdat, alweer anders dan bij ons, de partijen door de Duitse grondwet erkend zijn. Grondwetsartikel 21 zegt: ‘Die Parteien wirken bei der politischen Willensbildung des Volkes mit’ (de partijen werken mee aan de politieke wilsvorming van het volk).

Onze politieke partijen hebben weliswaar geen grondwettelijke rang, maar ze maken wel deel uit van onze constitutionele ordening. Zoals in elke representatieve democratie, vervullen ze een onvervangbare rol in de totstandkoming van de wil van het volk (die vooral in verkiezingen tot uiting komt).

In die zin kunnen we zeggen dat de rechtspraak van het Bundesverfassungsgericht over de politieke partijen een algemene draagwijdte heeft. Wat het daarover zegt, is in België weliswaar niet afdwingbaar, maar zou evenzeer kunnen en moeten gelden als in Duitsland. Laten we dus eens kijken naar zijn rechtspraak.

Kansengelijkheid

Omdat ze meewerken aan de politieke wilsvorming van het volk, hebben politieke partijen recht op kansengelijkheid. Kansengelijkheid van partijen is een kernelement van het democratiebeginsel. Het houdt in dat alle politieke partijen dezelfde mogelijkheden, en dus gelijke rechten en gelijke kansen moeten hebben om aan het politieke proces deel te nemen.

Om de kansengelijkheid te verzekeren, moeten de staatsinstellingen zich in de politieke concurrentiestrijd tussen de partijen neutraal opstellen en gedragen. Staatsorganen schenden die neutraliteitsplicht wanneer ze handelen ten voordele of ten nadele van een politieke partij.

De neutraliteitsplicht geldt niet alleen tijdens een verkiezingscampagne. Ook buiten de verkiezingsperiodes moeten de staatsorganen zich neutraal opstellen en gedragen, want de politieke wilsvorming is niet tot de verkiezingsperiodes beperkt.

Uitvoerende macht

De neutraliteitsplicht, zegt het Bundesverfassungsgericht nog, geldt in het bijzonder voor de uitvoerende macht. De regering in haar geheel en elke minister afzonderlijk moeten in de uitoefening van hun ambt de kansengelijkheid van de partijen in acht nemen en buiten de partijpolitieke meningenstrijd blijven.

Buiten hun ambtsuitoefening kunnen ministers wel aan het politieke proces deelnemen en zich partijpolitiek engageren. In dat geval mogen zij evenwel geen gebruik maken van mogelijkheden en middelen die aan hun regeringsambt verbonden zijn.

Het Duitse grondwettelijk hof erkent dat het, zeker voor de burger, niet altijd makkelijk of zelfs niet mogelijk is onderscheid te maken tussen een rol als minister en een rol als partijpoliticus. Dat betekent echter niet dat de neutraliteitsplicht bij de ambtsuitoefening niet van toepassing zou zijn.

Merkel

Een kleine twee jaar geleden, op 15 juni 2022, heeft het Bundesverfassungsgericht toenmalig bondskanselier Angela Merkel (CDU) op de vingers getikt omdat ze de neutraliteitsplicht geschonden had. Op 6 februari 2020, aan het begin van een persconferentie tijdens een staatsbezoek aan Zuid-Afrika, had Merkel zich denigrerend uitgelaten over de rechts-radicale partij Alternative für Deutschland (AfD).

Volgens het grondwettelijk hof nam Merkel, die onmiskenbaar als bondskanselier sprak, daarmee op eenzijdige wijze deel aan de meningsstrijd tussen de politieke partijen en schond ze de grondregel van de kansengelijkheid. Haar verklaring over de AfD behoorde niet tot de opdracht van een bondskanselier om de stabiliteit van de regering en het aanzien van Duitsland in de statengemeenschap te verzekeren.

Heldere richtlijn

Het is een heldere richtlijn voor en in elke representatieve democratie: ministers moeten zich in de uitoefening van hun ambt buiten de partijstrijd houden.

Premier De Croo kan en moet in het parlement het beleid van de regering verdedigen. Hij kan en moet de kritiek van de oppositie weerleggen. Hij kan en moet voorstellen van oppositiepartijen afwegen tegenover het regeerakkoord en regeringsbeleid, en verwerpen. Maar De Croo kan en mag niet het standpunt van zijn partij vertolken, laat staan verdedigen. En hij kan en mag geen voorstellen van oppositiepartijen afwegen tegenover voorstellen van zijn partij.

Door in zijn antwoord op vragen van Kamerleden over het regeringsbeleid tot drie keer over ‘mijn partij’ te spreken en het standpunt van Open Vld te verwoorden, heeft De Croo zijn neutraliteitsplicht geschonden en tegen de kansengelijkheid van de partijen gehandeld. Niet voor herhaling vatbaar.

vragenuur

De Croo misbruikt Kamertribune