In Nederland zijn personen vanaf veertien jaar verplicht om hun identiteitsbewijs te tonen, wanneer een politieagent dat vraagt voor zover dat ‘redelijkerwijs noodzakelijk is voor de uitvoering van de politietaak’. De wetgever bij onze noorderburen heeft dus, net zoals in België, een verplichting ingevoerd met een begrip dat uiterst rekbaar is en op verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd.

Openbare orde

Mensenrechtenorganisatie Amnesty International deed in het kader van haar campagne ‘Right to Protest’ onderzoek naar controles van identiteitsbewijzen tijdens vreedzame demonstraties in Nederland. In het rapport ‘ongecontroleerde macht’, dat begin deze maand verscheen, stelt de mensenrechtenorganisatie dat de Nederlandse politie identiteitscontroles en daaropvolgende gegevensverwerking onrechtmatig en ongecontroleerd inzet als bewakingsmiddel tegen burgers die vreedzaam protesteren.

De overheid zou er daarbij uitsluitend van uitgaan dat demonstraties een risico voor de openbare orde vormen. Dat het bij vreedzame protesten om de uitoefening van een mensenrecht gaat, dat volgens het Europese Hof voor Mensenrechten juist gefaciliteerd moet worden, blijft volgens het rapport volledig buiten beschouwing.

Leiding

In Nederland, dat zich onder de leiding van minister-president Mark Rutte (VVD) graag voordoet als toonbeeld van liberalisme, misbruikt de politie volgens Amnesty International systematisch haar bevoegdheid om demonstranten te identificeren en persoonsgegevens op ondoorzichtige wijze te verwerken. Op deze manier worden deelnemers aan protesten zonder geldige reden gecriminaliseerd.

Wie zijn persoonsbewijs namelijk niet wil tonen na vordering door een medewerker van politie, wordt weggevoerd en in de meeste gevallen na enkele uren weer vrijgelaten. Tijdens het onderzoek bleek dat dat meestal geen juridische gevolgen heeft. Dat zou er op wijzen dat de medewerkers van politie zelf weten niet in hun recht te staan. De controles zouden enkel dienen om gegevens te verzamelen en deelnemers van de demonstratieplek te verwijderen.

Vreedzame demonstranten

Esther demonstreerde op 30 april vorig jaar – Koningsdag – in Maastricht tegen de monarchie. In de bevraging van Amnesty International verklaarde ze: ‘Vanwege mijn bord over de hoge kosten van onze monarchie, werd ik meerdere keren staande gehouden door de politie en moest me dan identificeren. Toen ik me vlakbij een koninklijk podium bleek te bevinden, werd ik weggevoerd en kon een stuk verderop gaan staan. Uiteindelijk moest ik bij het Vrijthof mijn bord inleveren (pas later beseffend dat niemand me daartoe had kunnen dwingen).’

‘Even had ik helemaal niet het gevoel in een vrij land te leven… Ik heb die koningsdag 4 keer mijn identiteitskaart moeten laten zien. Ik kreeg het idee dat agenten mij wellicht als gevaarlijk beschouwden, en vroeg me af of mijn gegevens worden bewaard en of mijn aanwezigheid op die dag in de toekomst in mijn nadeel zou kunnen werken, bijvoorbeeld als ik bij de overheid zou willen werken.’

Racisme

In november 2020 nam Robert deel aan een demonstratie tegen racisme in Alkmaar. Hij vertelde in zijn interview: ‘Op een gegeven moment stond er zeven of negen man om ons heen, terwijl wij daar met zijn vieren stonden. Er werd ons verteld dat we iets deden wat niet mocht, dus wilden ze onze identiteitskaarten zien. We dachten: “Wij zijn niet in overtreding dus je mag onze ID’s niet vragen.” Iemand vroeg of de agent zich wilde legitimeren en die wees naar haar uniform en zei: “Dit is mijn legitimatie.”‘

‘Ze wilde niet laten zien hoe ze heette. En iedereen die zijn identiteitskaart niet wilde laten zien, gingen ze fouilleren. Dat was niet prettig. Daar heb ik me nog dagenlang machteloos over gevoeld. Toen het voorbij was heeft die ene gezegd dat we inderdaad gewoon het recht hadden om het te doen, maar toen was alles al gebeurd. Met zo veel mensen om je heen. En ze beroepen zich op hun machtspositie.’

Onderdrukking

Amnesty International stelt dat de criminalisering van vreedzame demonstranten één van de tactieken van overheden is om afwijkende meningen te onderdrukken en de bevolking als geheel angst in te boezemen. De controles hebben namelijk een ontmoedigend effect op het demonstratierecht. In de praktijk wordt een persoonsbewijs gescand door een agent.

Met een app op zijn gsm kan de ambtenaar veertien verschillende databanken doorzoeken. Op die manier geeft de demonstrant in kwestie naam, geboorte- en woonplaats bloot. Ook wordt de politiemedewerker op de hoogte gesteld van eerdere controles en daarbij horende commentaren van collega’s. Volgens de mensenrechtenorganisatie vormden alle voor het onderzoek onder de loep genomen controles een schending op de privacy. Ze zouden bovendien zonder uitzondering buitenproportioneel en onrechtmatig zijn geweest.

Coronaprotesten

In het rapport komen klimaat- en LHBT-activisten, racismebestrijders, tegenstanders van de monarchie en vertegenwoordigers van vluchtelingen aan het woord. Voor de onderzochte periode van september 2020 tot november 2022 ontbreken echter de meest prominente demonstranten: burgers die tegen de coronamaatregelen protesteerden. De door de Nederlandse overheid opgelegde verregaande beperkingen van bewegingsvrijheid komen slechts terloops ter sprake.

Andie wilde arrestanten ondersteunen in Amsterdam. Hij vertelde de mensenrechtenorganisatie: ‘Wij waren toen met tien of vijftien mensen aan het wachten voor het politiebureau. We hadden dat gevraagd en het was oké. Maar op een gegeven moment kwamen er twee busjes aan en daar kwamen politieagenten uit. Een van die agenten zei: “We willen jullie identiteitskaart checken, en als jullie niet meewerken worden jullie opgepakt.” Toen vroegen we eerst: “Hoezo? We zitten hier gewoon, we hebben gecheckt of het mag.” Maar vanwege de coronaregels, konden ze dan altijd zeggen dat we er met te veel mensen waren.’

Extra dimensie

Een kleine greep uit het verloop van de coronaprotesten toont dat de door Amnesty International beschreven buitenproportionele bewaking op tegenstanders van de maatregelen nog eens een extra dimensie kreeg. In maart 2021 vond op het Malieveld in Den Haag een ongekende onderdrukking van protesten plaats, waarmee de Nederlandse politie zelfs officiële internationale kritiek over zich afriep. De speciale VN-rapporteur op het gebied van marteling Nils Melzer noemde de agressie van de ordehandhavers een jaar later op Twitter ‘een van de meest walgelijke voorbeelden van politiegeweld sinds George Floyd’. Twee agenten werden hierna vervolgd.

Ook Amnesty kaartte destijds op Twitter het onrechtmatige geweld aan. Op 2 januari 2022 werd tweehonderd personen op basis van een noodbevel van burgemeester Femke Halsema (Groen Links) de toegang tot de stad Amsterdam ontzegd. Het Parool berichtte dat burgemeester, politie en Openbaar Ministerie een demonstratie van actiegroep Samen voor Nederland verboden had, omdat ‘de actievoerders uit zouden zijn op confrontatie en het overtreden van regels’. Uiteindelijk kwamen er volgens de krant op het Museumplein zeker 10.000 demonstranten bijeen, waarvan er dertig werden aangehouden.

Aanbeveling en recht op privacy

Aan het einde van het rapport spreekt Amnesty negentien aanbevelingen uit aan de Nederlandse overheid. De wellicht voornaamste is gericht aan de wetgever en luidt: ‘Pas de wet en de bijbehorende instructies voor controles aan om zo duidelijk te maken dat deze niet mogen worden uitgevoerd tijdens vreedzame demonstraties, tenzij er een verdenking is van een voldoende ernstig strafbaar feit op basis van geïndividualiseerde en objectief verifieerbare aanwijzingen. Maak ondubbelzinnig duidelijk dat politieagenten niet naar een identiteitsbewijs mogen vragen wanneer ze geen wettige bevoegdheid hebben om dit te vorderen.’

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalde reeds eerder dat de verplichting een ID-bewijs bij je te dragen en dit op verzoek aan de politie te tonen een inmenging in de uitoefening van het recht op privacy vormt. Het VN-verdrag voor Burgerrechten en Politieke Rechten uit 1966 verbiedt zelfs onwettige inmenging in iemands privacy-, gezins-, huis- of correspondentierecht. Het verdrag benoemt ook het recht op bescherming door de wet tegen een dergelijke inmenging.

vrij land

Nederlandse politie misbruikt identificatieplicht