10 juni 2020. Een Grieks fregat, HS Spetsai, tracht ten zuidwesten van Kreta een wapenlevering aan de Libische regering te onderscheppen. Het vrachtschip, de RoRo Cirkin, vaart onder Tanzaniaanse vlag, maar wordt begeleid door twee Turkse fregatten. De HS Spetsai neemt deel aan de eind maart opgestarte Europese operatie EUNAVFOR MED IRINI, kortweg Irini, onder bevel van een Italiaanse commandant. Irini is de opvolger van de vorige kustbewakingsoperatie Sophia, en houdt toezicht op het VN-wapenembargo tegen de strijdende partijen in Libië.

Dat blijkt een lachertje. Terwijl er acht Turkse oorlogsschepen in de zone varen, is er één, en dan nog een Grieks, controleschip — het EU-hoofdkwartier is een schip dat aangemeerd ligt in een Italiaanse haven. Spetsai stuurt de RoRo Cirkin een verzoek om de vracht te inspecteren, en een helikopter. Het antwoord is njet. De fregatkapiteins seinen dat de Cirkin onder Turkse bescherming staat. NAVO-bondgenoten kunnen elkaar moeilijk de duvel aandoen. Maar het is niet toevallig dat net op die dag Turkije Griekenland jent, en zijn voeten veegt aan alle internationale afspraken.

Grenzen afbakenen

Op 9 juni heeft Athene namelijk, na jarenlange onderhandelingen, de zeegrenzen afgebakend met Italië. Zeegrenzen bepalen de ‘exclusieve economische zones (EEZ)’ — die gaan tot 200 zeemijl buiten de kustlijn. Dat is belangrijk voor de uitbating van de zeebodemschatten en de visgronden.

Eind november 2019 heeft Turkije — tegen het zeerecht in — een soortgelijke overeenkomst gesloten met de Libische regering van Fajed Serrazj. Die overeenkomst houdt geen rekening met het continentaal plat, maar loopt van de kust van Marmara tot Benghazi, en overlapt met de Griekse EEZ. De facto zou Kreta dan alleen zijn territoriale wateren houden (6 zeemijl). Maar ook Rhodos, Karinthos en Karsos zien hun bevoegheden verwasemen. Turkije dreigt al langer Cyprus af en voert ongestoord gas- en olieboringen uit in het zeedomein van het eiland, ondanks internationale kritiek.

President Erdoğan droomt al langer van een Groot-Turkije, dat conservatief, religieus en autoritair moet zijn. Na Noord-Cyprus heeft hij ook een zogenaamde ‘veiligheidszone’ in Noordwest-Syrië ingepalmd, Afrin. Veilig tegen wie? Tegen de Koerden? De volgende stap is betwisting van de zeegrenzen. Daarna van de Griekse soevereiniteit over de eilanden. En dan een satellietstaat op Libische bodem. Erdoğan is geslepen genoeg om koud en warm te blazen, met de NAVO (die hij schoffeerde met de aankoop van Russische afweerraketten) en Rusland (met wie hij botst over de tegenreactie van het Syrisch regeringsleger en de versteviging van zijn rivaal Assad).

Libië opgedeeld

Bleef de rol van het leger, dat voortaan mee ingezet wordt buiten de grensgebieden. Erdoğan voelt zich gedekt door de VN-erkenning van de regering in Tripoli. Toen die op het punt stond ten onder te gaan, ondersteunde Erdoğan de regering met zwaar geschut, drones en luchtsteun. Zo werd de regering gered van de totale instorting. Hij zwijgt zedig over de inzet van (opgeëiste) huurlingen en wapenleveringen. Volgens de woordvoerder van Josep Borell (EU Hoge Vertegenwoordiger Buitenlandse Zaken) gaat het sinds januari 2020 al over 75 scheepsladingen, met onder meer pantsers en munitie.

In elk geval is de regering van Fayez al-Sarraj (GNA) uit de omknelling geraakt van het Nationale Libische Leger (LNA) onder leiding van generaal Khalifa Haftar. Zij incasseerden de voorbije weken zware klappen. Een derde van Haftars 21 000 manschappen is buiten gevecht gesteld. De aanvallen van de regering — geleid door Turkse adviseurs en huurlingen — bedreigen, na de val van Al Watija met zijn vliegveld, Tarhoena, de olievelden van Bani Walid, de luchtmachtbasis Al Asaaba en het steunpunt Al Joefra. Einde mei leverde Rusland — met Egypte en de Verenigde Arabische Emiraten de machtigste bondgenoot van Haftar — daar einde mei nog 14 gevechtsvliegtuigen af. Dat is akelig, want als het GNA die basis verovert, ligt de weg naar Sirte (ooit Kadhafi’s bolwerk), de oliehaven Benghazi en Haftars hoofdstad Tobroek open. Daar zetelt het parlement.

Haftar is trouwens een oudgediende uit Kadhafi’s leger. Hij is vertrouwd met nederlagen: hij was het die de jarenlange strijd met Tsjaad om de fosfaatrijke Strook van Aouzou niet kon winnen, en dan maar uitweek naar de VS. Hij keerde pas terug toen Kadhafi in het riool belandde en werd gelyncht. Ook Haftar doet trouwens een beroep op huurlingen, zo’n twaalfhonderd leden van de Wagnergroep. Die heeft banden met het Kremlin. De oprichter, Jevgenij Prigozjin, staat op goede voet met Vladimir Poetin. In Noord-Syrië hebben Turkije en Rusland intussen hun terrein afgebakend. In Libië nog niet. Een confrontatie tussen Turkije en Rusland zou rampzalige gevolgen hebben. De opdeling van Libië in twee invloedssferen lijkt wel al beslecht.

Machtsvacuüm

Erdoğan profiteert van het vacuüm dat de VS steeds nadrukkelijker laten én van de machteloosheid van de EU. Italië steunt namelijk Tripoli, Tobroek krijgt hulp van Frankrijk. Oliebelangen zijn daarbij doorslaggevend. En andere prioriteiten: Italië wil ten volle de kustbewaking van Libië gesloten houden. Italië is het eerste slachtoffer van wilde inwijking uit de Sahellanden. Frankrijk kijkt dan weer met argusogen naar de woestijnstammen en de Toearegs die onder het mom van IS of Al Qaeda geregeld invallen doen in de vroegere Franse kolonies.

De Sahel (Mali, Boerkina Faso, Mauretanië, Niger, Tsjaad) is een vogelvrij gebied geworden dat alleen met Franse troepen en het Vreemdelingenlegioen nog enige vorm van organisatie kan behouden. In beide delen van Libië, noord en zuid, heerst de wet van de sterkste. Geen van beide partijen beschikt over een samenhangend leger, alles berust op tijdelijke bondgenootschappen met stammen en milities. Tripoli heeft nu de steun verworven van stamhoofden in het zuidwesten, tegen de grens met Algerije, en verdedigt de Moslimbroederschap. Haftar werpt zich op als enige wal tegen de restanten van IS en islamistische radicalen, wat hem ook de forse steun van Egypte heeft opgeleverd

Intussen is er in de vluchtelingenkampen en tusen stammen een nare heropleving van de slavenhandel gegroeid. ‘Barbarije’ — Noord-Afrika dus, onder meer Tripoli — was 200 jaar lang (tot 1815) een knooppunt van de lucratieve mensenmarkt. Barbarijse zeerovers kregen vrij spel door de afnemende macht van de Ottomanen. Kapers en vrijbuiters verhandelden niet alleen zwarten, maar ook 1,25 miljoen blanken (vooral geroofde vrouwen en kinderen). Ze spiegelden zich aan de cynische straffeloosheid waarmee de Ottomanen christelijke kinderen gijzelden en ze met gedwongen bekeerde krijgsgevangenen tot hun stoottroepen opleidden, de Janitsaren.

Een nieuwe Saladin

Het is vooral Tripoli dat weinig geeft om het lot van armlastige vluchtelingen of teruggevoerde bootslachtoffers. En broodheer Turkije verergert dat door gesteunde milities in Syrië af te persen, onthulde Der Spiegel: ‘Rebellenbrigaden die von den Türken unterstützt werden, hätten die Auflage bekommen, einen Teil ihrer Kämpfer nach Libyen zu schicken, berichtet ein langjähriger Kommandeur. “200 Mann pro Brigade für Libyen”‘ [‘Rebellenbrigades die door de Turken gesteund worden, kregen het bevel een deel van hun strijders naar Libië te sturen, meldt een ervaren commandant. “200 man per brigade voor Libië”‘]. Anders geldkraan dicht, wapens weldra onnuttig.

De gekeerde krijgskansen zijn te danken aan twee feiten: Tripoli heeft geld en betaalt nog altijd de ambtenaren in het hele land. Die gaan morren als Haftar straks over de brug moet komen. En de Turkse honger om de oostelijke Middellandse Zee te domineren. Een nieuw Turks kalifaat, een nieuwe Saladin (die eigenlijk een Koerd was), dàt staat Erdoğan voor ogen.

Hagia Sophia

Deze week vaardigde Erdoğan een decreet uit om de Hagia Sophia terug tot een moskee om te vormen. Dat Byzantijnse pronkstuk is sinds 1935 een museum, door een besluit van Kemal Atatürk. Radicale moefti’s en imams dringen al jaren aan om er opnieuw een moskee van te maken. Er zijn al koranlezingen gehouden, en in een onderdeel van de basilica zijn gebedsdiensten toegestaan.

Om zijn populariteit op te vijzelen (want die is fors achteruitgegaan, zeker na het verkiezingsverlies in Istanboel en Ankara) kan hij dit symbool van westerse invloed opnieuw tot een islamitisch centrum omvormen. De binnenlandse problemen zijn immers niet min. Erdoğan verscherpt weer de heksenjacht op vermeende samenzweerders, de aanhangers van Gülen of wie daar moet voor doorgaan. Half juni was er een razzia bij de politie, een honderdtal ‘onbetrouwbare’ agenten zijn opgesloten. Twee journalisten zijn vastgezet, omdat ze berichtten over ontmoetingen tussen de legertop en Haftar. Dat heet in Erdoğans vrijheidsgedachte ‘politieke en militaire spionage’.

Déjà vu: het is gevaarlijk dubbelspel te onthullen. Dat gebeurde eerder ook al toen de geheime dienst op last van Erdoğan bij nacht wapentransporten naar Syrische milities liet organiseren. Turkije staat 154e op 180 landen in de Press Freedom Index. De Mensenrechtenidex is beschamend. (Libië is nog erger: het staat op de, op drie na, laatste plaats).

Erdoğan neemt grote risico’s

Het kan nu best dat de oorlog in Libië een spel voor de bühne is. Om de fel ingezakte prijs voor olie te stabiliseren, bijvoorbeeld: Libië heeft in Afrika de grootste reserves. Om Europa onder druk te zetten met de vluchtelingenpolitiek: Turkije kan in Libië een tweede poort openen naar Europa. En tegelijk om de invloed van Turkije tegenover Iran en Saoedi-Arabië uit te breiden. Zolang dat de wig tussen de Europese lidstaten vergroot, zal Moskou niet nee zeggen.

Erdoğan droomt van een nieuw Ottomaans rijk, maar hij kan eindigen als geïsoleerde eenzaat. Met risico’s. De economische groei is de zwakste in vijf jaar. De Turkse munt is alweer stevig gezakt. Dat zwengelt wel de uitvoer aan, maar de inflatie blijft hangen op 11%. De rente ligt ondanks een halvering boven de 8%, de werkloosheid op 13%: verbruikers en investeerders zijn de klos.

De mateloze leningpolitiek van de voorbije 15 jaar vergt nu een strak terugbetalingsschema. Voor mensen die veelal in vreemde valuta geld opnamen is dat een strop, zeker nu Erdoğan zich blijft opwerpen als financieel genie. Zopas heeft hij zijn viceminister voor jeugd en sport in het bestuur van de Türkiye Vakiflar Bankasi gedropt, de vierde grootste schuldeiser onder de banken. Hamza Yerlikaya is ook Erdoğans raadgever. Een echte deskundige: hij was worstelaar Grieks-Romeinse stijl.

Wagnergroep

En wat na Navalny?

Erdogan droomt van ‘Groot-Turkije’