Jaar na jaar stijgt het aantal vergunningen voor de export van defensiegerelateerde goederen uit Vlaanderen. Dat legt extra druk op de controlediensten, zo zegt het Vlaams Vredesinstituut. Daarnaast zorgen technologische en geopolitieke ontwikkelingen er ook voor dat het Wapenhandeldecreet eigenlijk gedateerd is. Het instituut pleit dan ook voor een dringende actualisering van het decreet, een nauwere samenwerking met de douane en versterking van de controledienst.

170 vergunningen reikte Vlaanderen vorig jaar uit voor de export van defensiegerelateerde goederen. Dat kan gaan om wapens of munitie, maar net zo goed om minder ‘gevaarlijke’ dingen, zoals beeldschermen voor gevechtsvliegtuigen of de sturingssystemen van drones of vuurleidingssystemen, die nodig zijn om projectielen hun doel te laten treffen.

Het aantal vergunningen stijgt jaar na jaar. In 2019 ging het nog om 100 vergunningen. Dat heeft te maken met het feit dat de meeste Europese landen de laatste jaren opnieuw meer in defensie en de defensie-industrie investeren, waardoor de internationale handel in wapens en militair materieel ook stijgt.

Business-to-business

De waarde van het exportmateriaal schommelt van jaar tot jaar. Voor 2023 tikt Vlaanderen af op 164,3 miljoen euro aan export, tegenover meer dan 400 miljoen het jaar voordien. ‘In 2022 werden de cijfers sterk beïnvloed door twee uitzonderlijk grote vergunningen in het kader van het A400M-transportvliegtuig en de participatie in het F-35-programma. In 2023 zijn de cijfers hierdoor substantieel lager dan in 2022, maar wel nog altijd hoger dan in alle voorafgaande jaren. Bovendien verwachten we de komende jaren, door de sterk stijgende defensiebudgetten, nog een verdere stijging van de vergunde uitvoer’, zo zegt Diederik Cops, onderzoeker bij het Vlaams Vredesinstituut.

De meeste Vlaamse export is business-to-business. Zo’n 80 procent van alle in 2023 uitgevoerde goederen waren bestemd voor de (defensie-)industrie van een ander Europees of westers land. De belangrijkste bestemmingslanden zijn de Verenigde Staten en Duitsland, gevolgd door Frankrijk, Zwitserland en Oekraïne. Maar het probleem vandaag is dat niet altijd duidelijk is wie de uiteindelijk eindgebruiker is van het materieel. In maar liefst 30 procent van alle vergunde export is de eindgebruiker ongekend. Dit cijfer daalt wel al enkele jaren, omdat de Vlaamse overheid initiatieven neemt om de eindgebruikers beter in kaart te brengen.

In haar regeerakkoord benadrukt de Vlaamse regering, naast de rol voor de Vlaamse defensie-industrie, ook het belang van principes inzake conflictpreventie, vrede en mensenrechten. Zo werden in 2023 bijvoorbeeld twee vergunningen geweigerd, voor de uitvoer van beeldapparatuur voor militaire systemen naar de Israëlische defensie-industrie, maar met de Marokkaanse strijdkrachten als eindgebruiker. Gevreesd werd dat ze door Marokko konden worden ingezet in een regionaal gewapend conflict.

Israël vormt uitdagingen

Ook de situatie in en rond Gaza brengt de nodige complicaties met zich mee voor de controledienst op export. Zo hanteert Vlaanderen al sinds 2006 een strikt wapenexportbeleid ten aanzien van Israël, maar dat blijkt in praktijk moeilijk af te dwingen. Beeldschermen van het Vlaamse bedrijf Barco worden zo gebruikt in grondcontrolestations van Israëlische drones, omdat ze niet onder vergunningsplicht vielen. Barco verkocht in 2019 de defensiepoot, die sinds 2019 onder de naam Scioteq doorleeft. ‘Die schermen werden in 2014 geleverd aan Elbit (een Israëlische dronefabrikant, red.) voor de controlestations van de Hermes-drones’, vertelde Robbert Crucq, sales manager van Scioteq, aan De Morgen. Voor de Russische annexatie van de Krim in 2014 leverde Barco ook beeldschermen aan de Russische Pantsir-luchtafweersystemen.

Daarnaast bestaat de kans ook dat defensiegerelateerde producten via tussenlanden toch in Israël belanden. Ook vormt de doorvoer van materieel een probleem, aangezien het zeer moeilijk is de vergunningsplicht hiervoor te handhaven. Zo meerde een schip dat munitie vervoerde voor Israël tussen november 2022 en november 2023 verschillende keren aan in de Antwerpse haven, zonder doorvoervergunning, maar ook zonder opvolging of controle van de bevoegde instanties.

De geopolitieke situatie biedt dus tal van uitdagingen voor het Vlaams exportbeleid. Maar ook de opkomst van steeds meer technologie die an sich niet militair is, maar wel voor militaire doeleinden kan worden gebruikt, zorgt ervoor dat het huidige beleid, dat in 2017 werd geactualiseerd, eigenlijk aan een nieuwe update toe is. Daarnaast pleit het Vlaams Vredesinstituut voor opvolging door het parlement, en meer samenwerking op het Europees niveau om het exportbeleid van de verschillende landen op elkaar af te stemmen. Daarnaast moet meer worden geïnvesteerd in de Dienst Controle Strategische Goederen en een nauwe samenwerking met douane.

Wapenhandeldecreet

Vlaams Vredesinstituut vraagt strengere controles op wapenexport