Zuhal Demir (N-VA), Vlaams minister voor Justitie en handhaving, Omgeving, Energie en Toerisme, heeft er een bewogen jaar opzitten. Met haar behandeling van het PFOS-dossier kwam ze in het oog van een regeringsstorm terecht. Door een vergunning te weigeren voor de bouw van een gascentrale in Vilvoorde kreeg ze het verwijt het federale energieplan te boycotten. En uitspraken over het o zo gevoelige onderwerp Ruimtelijke Ordening – een bouwgrond geeft niet automatisch een bouwrecht – jaagden dan weer de Vlaamse grondbezitters in de gordijnen.

We treffen Demir in haar knusse, wat oudere woning in een Genkse buitenwijk, op een boogscheut van het centrum. Daar nemen we de tijd voor een gesprek over haar bewogen jaar 2021, haar invulling van politiek engagement, haar afkeer van de lobbycratie en het dictaatfederalisme dat Vlaanderen richting energiecrisis duwt.

Algemeen belang versus politieke spelregels

Met uw voorstel om een parlementaire onderzoekscommissie te installeren rond het PFOS-dossier, zonder voorafgaand overleg binnen de regering, waren de rapen gaar. Zelfs Minister-president Jan Jambon (N-VA) tikte u op de vingers.

‘Dat PFOS-dossier was al een paar maanden aan het borrelen. We wisten dat er een algemene PFOS-problematiek in Vlaanderen bestond. Los van Oosterweel en Zwijndrecht was ik al met een plan van aanpak naar de regering gestapt. Met nieuwe meettechnieken en een plan van aanpak voor het saneren van vervuilde gronden. Dat voerden we ook probleemloos uit.’

‘Toen kwam het dossier rond de Oosterweelverbinding en Zwijndrecht naar boven. Daarin werd verwezen naar de studie van Tytgat (prof. toxicologie van de KU Leuven, WM) uit 2017. De vraag kwam of de gronden in Zwijndrecht waren gecontroleerd, hoe het zat met bloedstalen van de bevolking. Ik kreeg daar veel vragen over in het parlement dus ik ging op zoek naar antwoorden, die ik niet kreeg. Uiteindelijk trok ik naar het parlement met de mededeling dat die antwoorden ondanks mijn inspanningen uitbleven en dat we de zaak best lieten uitvlooien via een onderzoekscommissie. De oprichting van een onderzoekscommissie is een taak van het parlement.’

‘Die aanpak, dat toegeven dat je niet verder komt en dat er andere onderzoekstechnieken nodig zijn, is blijkbaar politiek not done. Er zijn harde woorden gevallen, ook binnen de regering. Iedereen rook bloed: de pers, de oppositie maar ook sommigen binnen de meerderheid. In de media las ik berichten over de minister die door het stof moest…’

‘Eerlijk gezegd begreep ik dat niet goed. Dat kwam heel hard binnen. Er was commentaar op mijn stijl en mijn communicatie. Maar heel die affaire ging voorbij aan de kern van de zaak. Voor mij ging het over de verantwoordelijkheid van 3M (de multinational verantwoordelijk voor de vervuiling, WM) en het belang van de mensen die in de vervuilde gebieden wonen met kinderen die op die vervuilde gronden spelen. Ik ben verkozen door het volk en ik wil gewoon mijn job doen: opkomen voor het belang van de bevolking. Ik dacht oprecht dat ik het juiste deed, maar blijkbaar zijn er in de politiek andere spelregels.’

Groene hypocrisie

Het is natuurlijk een dossier waarbij andere collega’s –van Groen, maar ook CD&V – een historische verantwoordelijkheid dragen. Dat ligt gevoelig. Is dat dossier dan al die jaren blijven slapen?

‘Dat begrijp ik nog steeds niet. 3M is zogezegd in 2003 gestopt met PFOS, maar achteraf bleek dat ze dat nog jaren zijn blijven uitstoten. In 2004 ontdekte de Universiteit Antwerpen dat er op Linkeroever muizen rondliepen die echte PFOS-bommetjes waren. De hoogste concentraties binnen Europa! Nadien zijn er nog verschillende alarmerende studies geweest. In 2017 kwam dan het onderzoek van prof. Tytgat, die duidelijk stelt dat er voor Oosterweel geen humane risico’s zijn, maar dat er wel moet gecontroleerd worden in Zwijndrecht wat daar mogelijk aan de hand is, naar mens en omgeving toe. Die signalen waren voor mij knipperlichten om uit te zoeken wat er in het verleden allemaal gebeurd is.’

‘Indien ik in 2004 minister was (toen was het Jef Tavernier van Groen, WM) en dan verneem dat er muizen rondlopen met de hoogste PFOS-concentraties in Europa, zou ik die onderzoeker toch bij mij roepen om daar eens een diepgaand gesprek over te hebben. Die zei toen al dat er verder onderzoek nodig was bij de bevolking. Ik begrijp niet dat de overheid toen niets heeft ondernomen en 3M niet tot de orde heeft geroepen.’

‘In heel de discussie vind ik het vreemd dat de linkse partijen, ook Groen, 3M lijken te sparen. Ze zijn gefixeerd op het Oosterweelproject, dat op zich een goed project is dat draait om leefbaarheid en mobiliteit. Maar het is gelinkt aan het Antwerpen van Bart De Wever. De hypocrisie is groot in de politiek, want het gaat in de fond niet over het Oosterweelproject, maar over de verantwoordelijkheid van 3M.’

‘Want wat hebben die nu heel de tijd uitgestoten? Vandaag zeggen ze me nog altijd niet wat ze de lucht in blazen. Onze diensten hebben waterlozingen gecontroleerd die stoffen bevatten die niet in de vergunning zijn opgenomen. Daarom heb ik bepaalde productieprocessen stil laten leggen als veiligheidsmaatregel. Een beslissing die 3M voor de rechter heeft aangevochten, tot nader order zonder resultaat.’

‘Groen levert al jaren de burgemeester in Zwijndrecht. Ik begrijp niet dat die nooit iets heeft ondernomen, door het bijvoorbeeld bij de Vlaamse overheid aan te kaarten. Ze moeten dat daar toch ook opvolgen en weten wat er gaande is.’

‘Ik heb niet de gewoonte om potjes gedekt te houden. Dat ligt niet in mijn aard. Ik licht de deksels op en ga eens goed roeren in wat er onder pruttelt. Maar blijkbaar is dat onaanvaardbaar. Als dat echt het geval is, is er voor mij geen plaats in de politiek. Ik kan zo niet functioneren of werken.’

Europees afvoerputje Vlaanderen

3M gaf in het Vlaams parlement geen antwoorden. De directie stelde zich behoorlijk arrogant op ten overstaan van de minister en de volksvertegenwoordigers. Zij komen daar blijkbaar mee weg.

‘Hun arrogantie is stuitend. Ik ben verbouwereerd door hun houding, maar ik denk dat die ook wel is binnengekomen in de Vlaamse huiskamers na hun verschijning in het parlement. Het gaat om de typisch Amerikaanse arrogantie van multinationals, die hier altijd hebben mogen doen wat ze willen. Vlaanderen was al blij dat ze zich hier wilden vestigen en voor werkgelegenheid zorgen.’

‘Ik vind dat de regels er zijn voor iedereen. Vlaamse KMO’s moeten zich daaraan houden, maar ook grote multinationals. We moeten die even streng handhaven voor elke speler, groot of klein. Het is niet correct dat een arrogante multinational met overtredingen weg komt, terwijl andere bedrijven wel hun best doen om de regels na te leven. Maar we praten nog. Zij moeten ons centen geven om de boel te saneren. Het eerste aanbod was 150 miljoen euro, wat niet zal volstaan om de gronden van de mensen proper te maken. Hun houding is onbegrijpelijk. Ik word onnoemelijk kwaad van wat ik nu meemaak.’

De indruk bestaat dat we in Vlaanderen qua vergunningsbeleid lakser zijn dan in de rest van Europa. Je ziet ook dat de regelgeving en de normen voor PFOS in Nederland al veel langer strenger zijn. Dreigen we niet het afvoerputje van Europa te worden?

‘Dat durf ik niet te zeggen. Wanneer je kijkt naar de haven van Antwerpen, stel ik vast dat de meeste bedrijven inzake milieu zeer innoverend zijn, behalve enkele probleemgevallen, zoals Total. Dat gaat over een verouderde raffinaderij die nu terug een milieuvergunning tracht te bekomen. Dat is nog niet gelukt. Ze moeten nu hun dossier aanpassen en in orde maken.’

Lobbycratie versus de mensen

Er wordt veel gelobbyd. Lobbygroepen zijn er in gespecialiseerd om invloed uit te oefenen. Ze plaatsen mannetjes in adviesraden…

‘…Of op kabinetten (grinnikt). Ik stel vast dat dat inderdaad een groot probleem is. De lobby’s zijn heel actief wanneer het gaat om ruimtelijke ordening en vergunningsbeleid. Of het nu gaat over de vastgoedsector, de Boerenbond, afvalverwerkingsbedrijven, Engie, Voka,… Ze verdedigen allemaal hun eigen belang. Ik begrijp dat ook, dat is logisch. Maar je moet daar als politicus en minister kunnen boven staan. Wat mij tegen de borst stuit, is dat de burger niet dezelfde toegang heeft tot de macht en de politiek als die groepen. De mensen kunnen zich amper eens om de vijf jaar uitspreken in het stemhokje.’

‘Daar ligt voor mij de grote verantwoordelijkheid van de verkozenen des volks: wij moeten die mensen en het algemeen belang verdedigen, ook als dat ingaat tegen de particuliere belangen van de lobbygroepen. Zo sta ik in de politiek. En dat is niet altijd even makkelijk, want dat betekent dat je regelmatig nee moet zeggen tegen groepen die zeer mondig zijn en hun weg kennen in politiek en media.’

‘Ik geef enkele voorbeelden. Voka wou hier in Limburg het natuurgebied De Groene Delle omvormen tot industriezone. Dat was hen in het verleden beloofd. Ik heb dat geweigerd omdat dat een waardevol gebied is voor het vasthouden van water. Het algemeen belang primeert dan, want we moeten die natte natuur niet enkel behouden, maar er zelfs bij creëren. Resultaat: Voka kwaad.’

‘Hetzelfde met de vergunningen voor de megastallen. Ik weiger vaak die toe te kennen, omdat we al met een reusachtig stikstofprobleem zitten in Vlaanderen. Dat is erg voor die individuele veeteelthouders, maar het algemeen belang primeert. Resultaat: Boerenbond kwaad. De vastgoedsector wil 400 woningen bouwen in een watergevoelig gebied. Ik sta dat niet toe. Gevolg: die zijn ook kwaad.’

‘De politiek schrikt telkens bij de verkiezingen wanneer de mensen ‘raar’ gestemd hebben. Beste collega’s, misschien moeten we eens minder luisteren naar die lobbygroepen en meer denken vanuit het algemeen belang van die miljoenen Vlamingen, die niet gehoord worden. Een minister moet opkomen voor die mensen. Wanneer je dat tracht te doen, wordt het heel moeilijk om in de politiek te functioneren. Het is veel makkelijker om ja te zeggen tegen de grote lobbymachines. De gewone man wordt kwaad en stuurt misschien een boze mail, maar die groepen komen op de radio en TV en maken daar de minister af. Mij interesseert dat eigenlijk niet. Laat ze maar kwaad zijn, laat ze maar gaan fulmineren in de media en bij de collega’s en de partijvoorzitters. Ik zit hier namens de mensen op mijn stoel. Om hun belang te dienen.’

Over bouwgronden en bouwrechten

Die Vlaming verslikte zich nogal in zijn koffie toen u stelde dat een bouwgrond niet automatisch een bouwrecht met zich meebracht… Bouwen in watergevoelig gebied wordt onmogelijk, als het van u afhangt.

‘Dat begrijp ik, maar dat zijn nu eenmaal de regels. Ik kan moeilijk allerlei beloftes doen waarvan ik weet dat de overheid ze niet kan nakomen.’

Zou het dan niet fair zijn om een plan uit te werken om mensen die in goed vertrouwen een grond hebben gekocht schadeloos te stellen? Voor veel mensen zijn dat investeringen die hen ruïneren als ze hun bouwplannen niet mogen verwezenlijken.

‘De regels bestaan al langer. Wanneer je een grond hebt moet je een bouwvergunning aanvragen. Soms wordt die geweigerd, omwille van uiteenlopende criteria. Ik vind het belangrijk dat mensen goed weten welke gronden ze kopen en wat de risico’s daaraan verbonden zijn. Als de overheid op een bepaald moment zegt dat bepaalde bouwgronden nooit nog bebouwd mogen worden, is het natuurlijk belangrijk dat die een andere bestemming krijgen. Dan is het ook logisch dat daar een vergoeding aan gekoppeld wordt. Die werf, samen met het stikstofdossier, wil ik het komende jaar opgelost krijgen.’

Veel mensen kopen te goeder trouw een grond of woning en betalen een serieus bedrag bij de notaris voor allerlei verplichte attesten waarop dan staat dat er geen gekende problemen zijn. Achteraf voelen die zich bedrogen wanneer er toch problemen opduiken. Dat geldt voor vervuilde gronden, maar evenzeer voor gebieden die nu plots onbebouwbaar blijken omdat ze in watergevoelig gebied liggen.

‘Die attesten stellen enkel dat er op het moment van de verkoop geen problemen gekend zijn. Ze zijn bedoeld om het risico te beperken. Maar ik begrijp uw stelling. Ik heb het daar op het kabinet ook al over gehad. OVAM heeft me meegedeeld dat een bodemattest duizenden euro’s zal kosten als we willen dat elke grond op voorhand gecontroleerd wordt. Dus ofwel blijft het systeem zoals het is en gaan ze af op de gegevens die bekend zijn, om het risico te beperken, ofwel gaat de prijs van de attesten enorm de hoogte in en wordt elke grond gecontroleerd. Die laatste optie is in de praktijk niet mogelijk. OVAM beschikt over te weinig mensen om die controles uit te voeren. Maar ik vind dit een moeilijk vraagstuk en ik begrijp de onvrede die erdoor kan ontstaan. Volgend jaar wil ik knopen doorhakken. Tegen eind volgend jaar moet er een plan voor zijn.’

Niet dogmatisch, maar realistisch

In het dossier van de gascentrale in Vilvoorde verwijt men u politieke spelletjes. U zou het federale energiebeleid boycotten door systematisch vergunningen te weigeren. Het dossier is afgesprongen op de zogenaamde ammoniakuistoot. Engie had een vergunning aangevraagd op basis van de totale capaciteit, terwijl we allen weten dat het over een backupcentrale gaat die niet permanent gaat draaien. Is het dan redelijk om op basis van die totale capaciteit te weigeren? Zij hadden voor de beroepsprocedure hun uitstoot ook gereduceerd van 105 ton naar 45 ton.

‘Engie heeft aangegeven dat ze inderdaad hun ammoniakuitstoot drastisch naar beneden kunnen halen. Het probleem is echter dat ze niet aangegeven op welke manier ze dat gaan doen. Dat was voor ons problematisch, omdat ik niets wil vergunnen op krediet. Ik wil dus garanties over hoe ze die beloofde reductie gaan verwezenlijken. Stel dat ik nu bij 3M een vergunning zou afleveren op basis van beloftes die ze niet kunnen hardmaken: het kot zou te klein zijn.’

‘Het gaat hier ook over een multinational, Engie, die ik niet zomaar op zijn woord wil geloven. Ik wil een duidelijk plan zien dat aantoont hoe ze die uitstootreductie gaan realiseren. Dat zat nu niet in het dossier. Ik vind het belangrijk dat ze dat eerst uitklaren. Die ammoniakuitstoot hangt samen met de stikstofreductie. We hebben in februari een stikstofarrest gekregen dat terecht heel streng oordeelt. Voor mij betekent het dat we als overheid heel voorzichtig moeten zijn en niet zomaar vergunningen moeten uitdelen zonder ijzersterke garanties. Ik wil vermijden dat we in Vlaanderen in Nederlandse toestanden terechtkomen. We hebben een strenge instructie die geldt voor de boeren. Het zou dan onrechtvaardig zijn om minder streng om te springen met gascentrales. Iedereen gelijk voor de wet.’

Maar zou het niet mogelijk zijn om een maximale uitstoot vast te leggen in de vergunning, zoveel ton per jaar en indien ze aan hun maximum zitten mag de boel niet meer opstarten? Dat zou toch een gemakkelijk te controleren oplossing zijn?

‘Het omgevingsvergunningsdecreet laat enkel toe dergelijke beperkingen op te leggen indien de aanvrager, in dit geval Engie, die in de aanvraag heeft opgenomen. Wij kunnen als vergunningverlener enkel de gevraagde uitstoot toekennen of weigeren, zonder zelf bijkomende beperkingen op te leggen. Het dossier was gewoon niet in orde en kon niet goedgekeurd worden. De gascentrale zou jaarlijks 107 ton ammoniak uitstoten volgens de aanvraag. In het milieueffectenrapport van Engie staat dat een vermindering daarvan enkel kan mits fundamentele aanpassingen aan de installatie, die op hun beurt vergunningsplichtig zouden zijn en niet in de aanvraag vervat waren. Je kan toch echt niet verwachten dat ik zoiets als minister laat passeren?’

‘Het is makkelijk om mij te beschuldigen van het spelen van politieke spelletjes, maar wij krijgen in Vlaanderen het verwijt dat we te weinig doen voor het klimaat. Ondertussen willen de Groenen binnen de Vivaldi-regering de kernreactoren vervangen door vervuilende gascentrales. Terwijl wij in Vlaanderen onze burgers net van het gas weghouden, door een verbod vanaf 2026 op gasaansluitingen voor nieuwbouwwoningen. Wij vragen zo al veel van de mensen, maar de federale regering moet dan maar een uitzondering krijgen? Omdat hun centrales maar tijdelijk zijn en ze tegen 2050 klimaatneutraal gaan zijn dankzij een energietransitieplan dat kaduuk is?’

‘Ik ben niet dogmatisch, maar wel realistisch. Het federale energienarratief is contradictorisch. Gas is sowieso al een product dat inzet is van geopolitieke spelletjes. Poetin bedient onze gaskraan. De prijzen swingen de pan uit. Ik kan met de beste wil van de wereld niet inzien hoe die gascentrales een oplossing bieden die energie groen en betaalbaar maken. Het is niet verantwoord om je als land momenteel afhankelijk te maken van gas.’

Dictaatfederalisme

De kernuitstap is natuurlijk al in 2003 beslist. Die is niet teruggedraaid, ook niet door de Zweedse coalitie waar N-VA inzat.

‘Het openhouden van de twee kernreactoren had de eerste beslissing moeten zijn bij het aantreden van Vivaldi. Ze hebben dat bewust niet gedaan. Tinne Van der Straeten zit al van in het begin te roepen dat ik de boel ga boycotten, terwijl ik van dag één enkel heb uitgelegd dat er in Vlaanderen een vergunningsprocedure bestaat en dat we met een stikstofprobleem zitten. Zelfs wanneer ik zonder boe of ba vergun, gaan er beroepsprocedures starten. Ik heb hen gewaarschuwd dat ze dat nooit op tijd kunnen rondkrijgen. Van der Straeten zoekt gewoon een zondebok en heeft die in mij gevonden. Ik heb de vergunning voor de gascentrale in Vilvoorde met recht en rede geweigerd en moet nu dienen om de verdeeldheid binnen de Vivaldi-regering te maskeren.’

‘Dit is gewoon niet juist. Vivaldi wil eigenlijk een dictaatfederalisme. Zij beslissen dat de kerncentrales sluiten. Vlaanderen moet dan uitvoeren wat zij dicteren. Wij moeten dan, met het mes op de keel, gascentrales vergunnen, ook als dat betekent dat we alle Vlaamse regels aan de kant moeten schuiven. Maar laat het duidelijk zijn: ik moet de federale politiek niet uitvoeren. Wanneer ze me dan wegzetten als saboteur, pas ik voor die rol. Misschien heeft het vroeger zo gewerkt, maar ik doe daar niet aan mee. Daarom zijn ze nu zo kwaad.’

Nucleaire kennis sijpelt weg naar buitenland

Ondertussen zitten we natuurlijk wel met een probleem. In de ons omringende landen beslissen ze nu om nieuwe kernreactoren te bouwen. Kan Vlaanderen daar niet bij aansluiten? En als we die weg inslaan doen we dat beter gisteren dan morgen.

‘Momenteel kan dat jammer genoeg niet in de huidige staatsstructuur. Ik hoop dat we in 2024, wanneer er onderhandeld wordt over een nieuwe staatshervorming, zeker energie als bevoegdheid naar Vlaanderen kunnen halen. Enkel op die manier kunnen we die piste open houden. Ik heb in Nederland, waar ze nieuwe reactoren gaan bouwen, gevraagd ons op de hoogte te houden van de stappen die ze zetten en de vooruitgang die ze boeken. Helaas is energie nog steeds een federale bevoegdheid en daar kiezen ze voor een totaal andere richting.’

We moeten dus gaan bedelen om informatie in Nederland, terwijl we hier aan de top stonden qua nucleaire know how voor civiele toepassingen.

‘Inderdaad. Wij hebben hier veel slimme koppen en schitterende ingenieurs. We zijn die aan het verliezen aan het buitenland. Onze buurlanden zetten in op kernenergie. Wanneer we echt willen inzetten op klimaatneutraliteit, hebben we niet de luxe om een duurzame energiebron als kernenergie uit te sluiten. Wetenschappelijke studies tonen dat aan. Dit is doorgedrongen tot op het niveau van de Verenigde Naties. Mijn vrees is dat we al onze know how gaan verliezen en dat we hier blijven zitten met vervuilende gascentrales en een afhankelijkheid van het buitenland om in onze energiebehoefte te voorzien.’

watergevoelig gebied

Zuhal Demir: ‘In 2024 moet bevoegdheid Energie naar Vlaanderen komen’