Een jaar geleden vielen er vijf doden in een Antwerps bouwongeval tijdens de constructie van een schoolgebouw op het ‘Nieuw Zuid’. Op een bepaald moment stortten de trappen, stellingen en betonnen vloeren in. Het incident verwekte enige turbulentie. Maar die viel al snel stil, en dat kwam allicht omdat alle slachtoffers (‘maar’) migranten waren: drie Portugezen en twee Moldaviërs. De Standaard bracht op 16 juni ll. een omstandige beschouwing over de instorting van een Antwerps schoolgebouw in constructie. Peter Mertens van de PVDA vatte het als volgt samen: ‘We organiseren Qatar in België’. Voor de zeldzame keren dat een traditionele marxist het bij het rechte eind heeft, moeten we diens insteek stellig belichten.

Ook burgemeester De Wever zag het aan met lede ogen, en liet weten: ‘Als de feiten bewezen zouden worden, ben ik daarover uiteraard verontwaardigd.’ Maar dat is niet voldoende. Wat is er aan de hand en hoe kan dit soort gruwels vermeden worden?

Een gebrek aan afdoende vorming…

Indien het gerechtelijke onderzoek zou uitwijzen dat er inderdaad tekortkomingen waren bij het dimensioneren van het gebouw (vandaar de instorting), lijkt het, oppervlakkig gezien, in de eerste plaats te gaan om een ontwerpfout. Ik heb mijn hele beroepsleven in de clinch gelegen met architecten, voor wie een gebouw vooral mooi moet zijn. Dat het niet functioneel is of moeilijk te onderhouden, lijkt vaak het laatste van hun zorgen.

Ik herinner me een bezoek met de toenmalige N-VA-staf, waarvan ik de eer had deel uit te maken van de toen in oprichting zijnde studiedienst, aan het pas geopende MAS, een iconisch gebouw aan het Antwerpse Eilandje. Alles rook naar nieuw. Maar dat belette niet dat er, toen al, ernstige schade kon worden vastgesteld aan de raampartijen.

Het wordt hoog tijd dat architectenscholen meer aandacht schenken aan de bouwtechnische leerstof. Ik ben geen bouwkundige, maar als ingenieur verwonderde het me niet dat er op die korte tijd nogal wat schade was aan de raampartijen. Vooral wanneer je vaststelde hoezeer het gebouw was opgezet om in de eerste plaats indruk te maken: uiterlijk vertoon dus als belangrijke bekommernis. De hoofdarchitect van het gebouw was dan ook een internationaal gereputeerde ontwerper. Ik zou dan denken: het liever met iets minder doen, maar beter waken over het gebruiksgemak van de constructie en de veiligheid van de opbouw.

Inzake het MAS gaat het om een gedurfde constructie, dat zeker. Maar die gaat in de loop van zijn levensduur nog veel onderhoudskosten als een spons opzuigen. Stad Antwerpen: dat zal jullie burgers nog een smak geld kosten. Een ietwat minder protserig ontwerp ware welkom geweest, met in het algemeen een grotere duurzaamheid in het achterhoofd.

… maar ook een gebrek aan elementair bedrijfsmanagement

Maar terug naar de dodelijke bouwramp. De vijf slachtoffers zijn allicht te verklaren door een gebrek aan opvolging van het ‘werken door derden’ vanwege de hoofdaannemer. Dat is natuurlijk een oud zeer in de bouwsector. Het is gebruikelijk om allerhande deeltaken (loodgieterij, dakbedekking, reiniging vóór oplevering) uit te besteden. Dat maakt dat je dan onvermijdelijk te maken krijgt met een hele horde van onderaannemers (en onder- en secundaire onderaannemers, waarvan vele zelfstandigen zijn of firmaatjes die bij uitstek werken met kwetsbare migranten). Dat is door geen mens te beheren.

Nochtans bestaat hiervoor een sluitende reglementering, terug te vinden in de Welzijnswet van 4 augustus 1996. De verplichting om bij uitbesteding bedrijven te weren die onvoldoende kunnen aantonen dat ze werk maken van een degelijk preventiebeleid is daar een van. Die reglementaire dwangbuis belet niet dat er iemand bij het uitbestedende bedrijf (laten we het Antwerps gemeentebestuur dan maar beschouwen als een onderneming) verantwoordelijk moet zijn voor de correcte implementatie van die verplichtingen.

AG Vespa

Ik leer uit het krantenartikel dat de bouwheer van deze school AG Vespa was, een naar verluidt onafhankelijk gemeentebedrijf voor het beheer van het vastgoed in eigendom van de Stad Antwerpen. Dat maakt het aansprakelijkheidskluwen alleen maar ingewikkeld: rijdt Vespa voor eigen rekening of dient het zich neer te leggen bij een voogdij van wegen het stadsbestuur – en zo ja, de vraag rijst dan hoever deze strekt.

Om het plaatje nog wat ingewikkelder te maken: er waren op het moment van het ongeval maar liefst twee- à driehonderd onderaannemers werkzaam. Dat bemoeilijkt alvast de coördinatie van doorgaans risicodragende activiteiten. Bovendien leidt dit tot een aansturing die alleen maar problematisch kan uitdraaien. Wie doet daar wat en wie rapporteert aan wie? Dat alles wijst op een gebrek aan toezicht, en nog meer: een gebrek aan beheersing van de operaties.

Janssen Pharmaceutica

Alleen al het feit dat er enkele honderden onderaannemers werden toegelaten op de bouwwerf, is geen symptoom van goed beleid. De gereputeerde firma Janssen Pharmaceutica, gelegen in Beerse, lost dit op door contractueel vast te leggen dat onderaannemers, die ingehuurd worden door de onderneming, maximaal zelf activiteiten mogen uitbesteden tot op twee niveaus diep: er worden op de werven dus onderaannemers geduld, maar deze mogen zelf slechts één onder-onderaannemer in de arm nemen. Dit verhoogt de controleerbaarheid van de activiteiten en stelt de verantwoordelijkheden/aansprakelijkheden bij de bouwwerken scherper.

Wat belet de stad Antwerpen om hetzelfde te eisen van haar contractanten voor het uitvoeren van gespecialiseerde opdrachten? Het gebrek aan procesbeheersing van dit soort activiteiten leidt me te veronderstellen dat de interne preventiedienst van de stad onderbemand is (of in de eerste plaats niet in staat is om een lange-termijnvisie te implementeren), ofwel dat de hiërarchische lijn van het stadsbestuur te weinig aandacht schenkt aan de mening van de interne preventiedienst. Ik weet het niet, maar het moge duidelijk zijn dat er iemand, of een bepaalde werkeenheid, in de fout is gegaan in dit dossier.

Niet alles valt op te lossen via regulering

De krant De Tijd liet daarop, in zijn editie van 27 juli ll. weten: ‘Aanpak wantoestanden op werven haast onbegonnen werk‘. Niets is minder waar. We hoeven niet alle heil te verwachten van de overheid en haar inspectiediensten: inzake de voorkoming van arbeidsongevallen faalt ons reglementair kader grotendeels. Onder meer wegens een te grote nadruk op het medisch toezicht op werknemers via de arbeidsgeneeskunde, hetgeen nauwelijks zoden aan de dijk zet. Bovendien zijn de inspectiediensten onderbemand. Veeleer rekenen we nu in de praktijk op de bijsturing vanwege grote ondernemingen die een voorbeeldfunctie uitoefenen ten aanzien van KMO’s die inzake het welzijn op het werk nog een hele weg af te leggen hebben. Zo hebben nogal wat grote bedrijven veel ervaring verworven inzake het omgaan met onderaannemers.

Dit is een materie die in principe goed onder controle kan gehouden worden, onder meer via een onderliggend reglementair kader (de wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk). Eén van de courante maatregelen in dit verband is dat grote ondernemingen die activiteiten uitbesteden de “diepte” van de uitbesteding contractueel opleggen. Dit om te vermijden dat onderaannemers op hun beurt al te veel activiteiten uitbesteden. Zoniet krijg je op een werf subcontractors en kleinschalige onder-onderaannemers, gaande tot zelfstandigen. Dat valt door geen mens te beheren, en dan krijg je allicht allerhande incidenten.

Uitsmijter

Het lijkt me duidelijk dat dit verhaal een stevig strafrechtelijk staartje gaat krijgen: wie is op welk ogenblik in de fout gegaan? Dat zal de rechterlijke overheid moeten uitmaken. En dan kan een gebrek aan structurele opvolging vanwege de stedelijke administratie niet buiten beeld blijven.

Mijnheer de Burgemeester van Antwerpen,

U kent me. Ik heb nog voor u gewerkt. En u weet hoezeer ik u waardeer. Maar hetgeen in dit dossier gebeurde, verwijst rechtstreeks naar een gebrek aan procesbeheersing in uw gemeentelijke administratie. Het wordt tijd dat daar iemand orde op zaken stelt, lijkt mij.

Welzijnswet

Bouwramp (2021) in Antwerpse school: waren vijf doden te voorkomen?