Trots meldde het Zweedse EU-voorzitterschap dat de rechtsstaat van een aantal lidstaten op 21 maart beoordeeld werd. Daaronder België. Enig nader onderzoek leverde een heel ander beeld op.

Elke zes maanden neemt een andere lidstaat het roterende voorzitterschap van de Europese Unie op zich. Of juister geformuleerd: het voorzitterschap van de Raad. Het Zweedse voorzitterschap van de Europese Raad en de Raad van de Europese Unie (vakministers) is inmiddels halverwege. En de Zweden namen de moeite om even stil te staan bij de verwezenlijkingen. Dat zijn er niet veel.

Finland, Slovakije, Bulgarije, Tsjechië en… België

Nochtans sprong eentje daarvan in het oog, namelijk de democratische waarden en de rechtsstaat. ‘Democratic values and the rule of law – our foundation’. Waarom sprong dat in het oog? Omwille van een klein detail in één zinnetje. De boodschap luidde ‘onder het Zweeds voorzitterschap hield de Raad haar jaarlijkse rule of law dialogue in maart. Deze dialoog beoordeelt de situatie in verschillende EU-lidstaten met betrekking tot de rechtsstaat. Dit jaar lag de nadruk op Finland, Slovakije, België, Bulgarije en Tsjechië.’ Dat kleine detail was dus België.

De Raad van de EU beoordeelde in een dialoog dus de rechtsstraat in België. Niks wereldschokkends. Op 17 november 2020 slaagde België ooit voor haar eerste beoordeling. Die beoordeling was het werk van de zogenaamde Raad Algemene Zaken. Deelnemers daaraan zijn de ministers voor Europese Zaken. Voor België is dat meestal de minister van Buitenlandse Zaken. Met andere woorden Hadja Lahbib (MR), tenzij ze zich door partijgenoot en vicepremier David Clarinval (MR) laat vervangen. De Europese commissaris die zich hiermee bezighoudt, en dus in principe deelneemt aan de bespreking, is niemand minder dan Didier Reynders (MR).

De beoordeling is een zogenaamde ‘peer review’. Een beoordeling door gelijken. De beoordeling van 2020 is ondertussen verdwenen van de website van de Europese Commissie. Die van 2021 en 2022 zijn wel te raadplegen. De titel is ‘Werkdocument van de Diensten van de Commissie Verslag over de rechtsstaat 2021’. Gedateerd op 20 juli 2021.

Belangenconflicten en journalisten

Het resultaat in 2021 was wat ze een ‘mixed bag’ (een allegaartje, nvdr) noemen. Omfloerste kritiek ging over de ‘digitalisering en autonoom middelenbeheer door de rechterlijke macht’, of er ‘blijven echter tekortkomingen bestaan met betrekking tot het voorkomen van belangenconflicten voor ministers en hun adviseurs, de transparantie van de vermogensaangifte en lobbyactiviteiten’. De covid-19-pandemie zou een negatief effect gehad hebben op de strijd tegen corruptie. Zo bleek ook nog geen alomvattende regelgeving voor de bescherming van klokkenluiders ingevoerd.

De Europese Commissie kon ook niet nalaten het volgende te beweren: ‘ondanks een robuust kader voor de bescherming van journalisten was een aantal onder hen, met name vrouwelijke journalisten en journalisten die tot etnische minderheden behoren, het doelwit van bedreigingen en aanvallen, vooral online’.

Het meest opvallend misschien was de opmerking dat de afdeling Wetgeving van de Raad van State niet in staat zou zijn ‘het haar opgedragen toezicht op de kwaliteit van de wetgeving op doeltreffende wijze uit te oefenen’.

Onafhankelijke mediaregulatoren

Positieve punten waren dat de mediaregulatoren onafhankelijker werden. Zo had de regering een nieuw Federaal Instituut voor de rechten van de mens opgericht ‘om de mensenrechten op federaal niveau te beschermen en te bevorderen’. Zelfs de ‘burgerraadpleging’ zou een positieve zaak zijn. Dat was in 2021.

Justitie

Het rapport voor 2022 staat ook online. De digitalisering van justitie was nog steeds een aandachtspunt. Justitie bleef een probleem. België heeft bovendien geen ‘overkoepelende anti-corruptiestrategie’. Een breed integriteitsbeleid voor ministers, kabinetten en parlementsleden ontbreekt en de bestaande gedragscodes zitten vol gaten. Lobbying- en klokkenluidersreglementering stellen weinig voor. Van een ontluizingsperiode alvorens van politiek of ambtenarij naar bedrijfsleven over te kunnen stappen (indien men beslissingen nam over dat bedrijf of haar sector), is zelfs geen sprake. De concentratie in de media werd kort opgemerkt, maar niet als dusdanig problematisch bevonden.

Vooral justitie en de toegang tot overheidsdocumenten en de aanvraagprocedures en beroepsmogelijkheden bij openbaarheid van bestuur moesten verbeterd worden, aldus de EU. Over politieke benoemingen bij het Grondwettelijk Hof of elders geen opmerkingen, zoals dat wel het geval is bij Polen of Hongarije.

Wat nu over 2023?

Op de Raad Algemene Zaken van 21 maart ‘dialogeerden’ de lidstaten over Slovakije en Finland (opvallend genoeg enkele dagen voor algemene verkiezingen in Finland). Daarmee rondde de liberale Zweedse voorzitster Jessika Roswall de eerste ronde van de dialoog over de rule of law af. Tegelijk begon de tweede ronde van de dialoog over België, Bulgarije en Tsjechië. De dialogen zouden door de Zweden ook meer gestructureerd verlopen. Voor België was Lahbib aanwezig.

Het vervelende is echter dat achter de ronkende paragraaf in het persbericht helemaal niks blijkt schuil te gaan. Gevraagd naar wat juist over België werd besproken en wat de dialoog was, bleef het oorverdovend stil. Sibel Missouri, de persvoorlichtster van de permanente vertegenwoordiging van Zweden bij de EU, en tevens woordvoerster van het Zweedse voorzitterschap, verwees gewoon naar hetzelfde persbericht waar de vraag over ging. Vervolgens verwees zij naar een website met de uitleg over het rule of law-mechanisme.

De woordvoerster van Didier Reynders, en dus persvoorlichtster voor Justice and Consumers, Equality, Rule of Law bij de Europese Commissie, Katarzyna Novak, verwees naar het Zweeds voorzitterschap. Daags nadien belde Johan Lundberg van de Zweedse delegatie om toch enige uitleg te geven. De hele dialoog duurde voor de vijf landen zo’n twee uur. Telkens stelt de Europese Commissie haar rapport per land voor. Vervolgens bespreken de landen de aanbevelingen die de Commissie sinds 2022 doet in haar rapport met het betrokken land. De vier hoofdpunten van de Commissie zijn: het justitieel systeem, de anti-corruptie, de diversiteit van de media en belangenverstrengeling. De woordvoerster van buitenlandminister Lahbib (MR) reageerde door naar het landenrapport uit 2022 te verwijzen. Later schreef woordvoerster Elke Pattyn het volgende: ‘De sessie op 21/3 is zeer vlot verlopen, er zijn weinig vragen gesteld (4), en al zeker geen kritische, wat wijst op groot vertrouwen van de andere EU-lidstaten in de werking van het Belgische rechtssysteem. België is qua rechtsstaat dan ook één van de beste leerlingen van de EU.’

Lidstaten in het gareel

Binnen het Comité van Permanente Vertegenwoordigers II (COREPER II) worden door de lidstaten al die ministerraden voorbereid. De diplomaten en ambtenaren daar kennen de dossiers en de werking van de EU-instellingen als hun broekzak. Hoewel zij als het ware als ‘superkabinetsmedewerkers’ opereren, hechten zij veel belang aan hun anonimiteit. Maar soms willen zij wel eens iets kwijt over andere lidstaten. En wat viel daar te horen over de fameuze rule of law-dialoog over België?

Ten eerste zouden de vijf besproken landen op minder dan een kwartier per land de revue gepasseerd zijn (volgens Lundberg in totaal toch twee uur). Alle werk gebeurde achter de schermen. De meeste input komt gewoon van het kabinet van de minister van Justitie in de besproken lidstaat. Die stuurt zo een kritische kijk op zijn eigen departement om via de omweg van de EU dan adviezen te krijgen om de door hem gewenste beleidswijzigingen door te voeren. Wil hij meer of anders digitaliseren, dan meldt het ministerie dat er nog veel te digitaliseren valt. Vervolgens ‘moet het van Europa’.

Ten tweede dient dat hele rule of law-mechanisme maar tot één ding: lidstaten in het gareel houden. Als Polen of Hongarije moeilijk doen of dwarsliggen dan volgen zeer uitvoerige persmededelingen over de gebrekkige rule of law. Over politieke benoemingen van rechters bij grondwettelijke hoven of over te vergaande mediaconcentratie. Dan kan de Europese Commissie EU-geld blokkeren en regeringen de arm omwringen. Bij België en de andere besproken lidstaten die braafjes de EU volgen in al haar initiatieven en agenda’s speelt de politieke benoeming van het complete Grondwettelijk Hof, inclusief rechters die ex-politici zijn, geen rol.

Holle retoriek

Ten derde voegen de ambtenaren bij de EU vervolgens enkele stokpaardjes qua rule of law toe. Zoals veiligheid van journalisten of mediavrijheid (doet het altijd goed bij de pers), klokkenluiderstatuten en lobbyregisters of deontologie. De hele Rule of Law review is vooral holle retoriek en een ritueel dat achter de schermen door enkele ambtenaren van een rapport wordt voorzien omdat het zo goed staat op een persbericht.

Werkdocument van de Diensten van de Commissie Verslag over de rechtsstaat

EU-landen beoordelen Belgische rechtsstaat… op vijftien minuten