Sommige maatschappelijke patronen zijn zo opvallend dat we ze omschrijven als wetmatigheden. Denk maar aan de wet van Murphy of de wet van Godwin. De wet van onbedoelde consequenties hoort ook in dit rijtje thuis. Er wordt mee verwezen naar doelbewust gedrag dat onvoorziene gevolgen heeft. In het slechtste geval is de uitkomst van dat gedrag zelfs precies het omgekeerde van wat beoogd werd. In dat geval zou je, à la Churchill, over de boomerang wet kunnen spreken.*

De Britse historicus Andrew Roberts gaf er onlangs een aantal voorbeelden van. Naar aanleiding van de gewelddadige protesten van politieke opponenten van Donald Trump in de Verenigde Staten. Dat soort geweld speelt natuurlijk precies in de kaart van ‘law and order’ Trump, temeer daar de democratische partij het niet of nauwelijks veroordeelt.

De menselijke komedie

Het klassieke Europese voorbeeld van dit fenomeen is de liberale revolutie van 1848. Ze schrok de burgerij zo af, dat ze het jaar daarop al resulteerde in het aan de macht komen van regeringen die nog conservatiever waren dan de regeringen die in 1848 omver geworpen waren.

De geschiedenis staat bol van dit soort koddige gebeurtenissen. Telkens opnieuw is het resultaat iets helemaal anders dan protagonisten in de menselijke komedie op het oog hadden met hun schijnbaar zeer logische plannen en gewiekste strategieën. Telkens opnieuw levert het blind en al te gretig nastreven van hun eigenbelang iets op dat indruist tegen dat belang.

Louis XVI en Stalin

Zo verklaarde de Franse koning Louis XVI in 1778 Groot-Brittannië de oorlog om zodoende de Amerikaanse opstand tegen zijn vermaledijde erfvijand te steunen. De Amerikaanse republikeinse boodschap en de enorme kost van het conflict droegen echter bij tot het ontluiken van een bijzonder gewelddadige revolutie in zijn eigen land die hem tot overmaat van ramp ook nog eens het royaal bepruikte hoofd kostte.

Stalin meende eveneens sluw te zijn, maar dan wel door net het omgekeerde te doen. Hij sloot een vredesverdrag met Duitsland om zodoende te kunnen profiteren van de strijd tussen dat land en de geallieerden. Uiteindelijk werd de slecht voorbereide USSR, met haar naar schatting 26,6 miljoen doden en onmetelijke materiële schade, echter het voornaamste slachtoffer van WO II.

Nationalisme: een onberekenbare factor

Over Rusland gesproken: Napoleon creëerde in 1806 de Rijn Confederatie teneinde het ontluikende Duitse nationalisme voor zijn kar te spannen. Als verdediger van die confederatie hoopte hij dat ze hem zou helpen in zijn strijd tegen Rusland. Daarmee droeg hij echter bij tot de oprichting van een staat die zijn land in minder dan honderd jaar maar liefst drie keer binnenviel en met name ook het keizerrijk van zijn neef Napoleon III van de kaart veegde.

In onze tijd ondervond de Britse regering eveneens, en zelfs tot tweemaal toe, dat er niet te spotten valt met nationalistische gevoelens. In 1999 was er de Schotse devolutie die bedoeld was om het Schotse nationalisme te temperen (maar het omgekeerde effect had). Een decennium later ging David Cameron, via het beruchte brexit referendum, pardoes politiek kopje onder door toedoen van de Britse anti-EU gevoelens die hij geëxploiteerd had om aan de macht te komen.

Een belgicistische ommekeer

In eigen land leidden het separatistische programma en electorale succes van de N-VA en het Vlaams Belang de jongste jaren tot een opmerkelijke, belgicistische ommekeer bij een aantal andere Vlaamse partijen en in het bijzonder bij de Open Vld.**

Nu hun macht verschrompelt, zoeken ze hun politieke heil (nog meer) bij hun Franstalige partner en in België. Op die manier neemt hun macht als bij wonder weer toe en wordt met name de macht van de partnerloze N-VA ondergraven.***

Of de burgers van de hopeloos gespleten Zuidelijke Nederlanden ook gebaat zijn bij dat soort sluw en ‘tijdelijk opportunisme’ is natuurlijk een andere vraag. Zoals zo vaak, moeten echter niet zozeer individuen met de vinger gewezen worden, als wel het disfunctionele (politieke) systeem waarbinnen ze functioneren en op een deftige of minder deftige manier hun belangen nastreven.

Een gekelderde formatie

Het is (mede) in dit licht dat we het opvallende politieke ‘huwelijk’ tussen de Open VLD en de MR moeten interpreteren, en ook het al even frappante tienjarenplan voor België (België 2.0.) waar een triomfantelijke Egbert Lachaert onlangs mee uitpakte.

Zonder deze belgicistische wending in de strategie van de Open VLD, stond nu misschien al een paars-gele regering in de steigers die België prompt op een beter passende, meer confederale leest zou schoeien (al was de ‘deep state’ en met name het ABVV-FGTB daar fel tegen).

Zoals bekend en bevestigd door CDH-voorzitter Maxime Prévot, werd deze formatie echter op de valreep gekelderd door Lachaert en de uitgesproken belgicist Bouchez. Ook al verklaarde die eerste eerder plechtig ‘bij voorkeur’ na te streven ‘dat PS en N-VA als twee grootste partijen deelnemen aan de regering,’ iets wat hij en aanverwante journalisten trouwens tot op de dag van vandaag volhouden.

Wouter Verschelden had het destijds in verband met het njet van Lachaert nochtans al over een ‘opvallende houding’, gezien zijn maandenlange pleidooi ‘om net die paars-gele formatie te vormen’. Allicht hadden ze bij Open Vld nooit gedacht dat er ooit een akkoord tussen de PS en de N-VA uit de bus zou komen. Viel dat even tegen.

Hoog spel

Beide heren spelen in elk geval bijzonder hoog spel. Als hun Vivaldi-regering nooit op de rails raakt, zouden nieuwe verkiezingen de Open VLD zuur kunnen opbreken en een Vlaamse blokkeringsmeerderheid kunnen opleveren voor N-VA en Vlaams Belang. Indien ze daar wel in slagen, maar hun Vivaldi-regering de komende jaren grandioos faalt in het opkalefateren van het fel gehavende en steeds moeizamer voorthinkende België, zou ze in 2024 dezelfde electorale uitkomst kunnen veroorzaken.

Het is enkel indien de komende jaren als bij wonder een blinkend België 2.0. uit de bus komt, dat Vivaldi de politieke trend die N-VA en Vlaams Belang in de kaart speelt, misschien zal kunnen keren. Al zou die trend natuurlijk ook zonder dat soort onwaarschijnlijk mirakel kunnen keren.

Boemerang boven

De kans is reëel dat Churchills boemerangwet hoe dan ook weer zijn ding gaat doen. Ofwel zal de belgicistische wending die uitgelokt werd door Vlaams Belang en N-VA resulteren in het omgekeerde van wat die partijen willen: een (juridisch) sterker België. Ofwel zal die belgicistische wending het omgekeerde uitlokken of helpen veroorzaken van wat ze beoogt: een zwakker, (quasi-)confederaal België en (nog) minder macht voor partijen als de Open VLD. Ik zou zeggen: de dobbelstenen rollen, rien ne va plus. Ware het niet dat die laatste boemerang uitkomst me veel waarschijnlijker lijkt dan de eerste.

* Hij schreef naar aanleiding van zijn verlies bij de tussentijdse verkiezingen van 1931: ‘Such is life with its astonishing twists and turns. You never can tell what is going to happen next, nor can you tell what will be the consequences of any action you may take. The principle of the boomerang, a weapon which we owe to the genius of the Australian aboriginals, is, it would seem, increasingly operative in human affairs.’

** Voor Verhofstadt I was wat toen nog VLD heette, soms verrassend Vlaamsgezind. De naam VLD (Vlaamse Liberalen en Democraten) die de liberale partij in 1992 kreeg, was natuurlijk ook bedoeld om komaf te maken met het anti-Vlaamse imago van wat voorheen soms de ‘Pest voor Vlaanderen’ heette (de PVV). Zo schreef Pol Deltour in 1998 in De Morgen dat de (momenteel weer zeer actuele) problemen met justitie volgens sommigen te wijten waren aan een communautair verschil in rechtscultuur: ‘Vooral Volksunie, VLD en Vlaams Blok blijken van het gegeven overtuigd, maar ook Waalse regionalisten à la Happart en Van Cauwenberghe maken er een geloofsbelijdenis van.’

*** De macht van Vlaams Belang is natuurlijk sowieso geneutraliseerd via een politiek mechanisme dat op een nogal bestiale manier geformuleerd wordt: het cordon sanitaire.

wet van Godwin

Wordt Churchills boomerang het federale België fataal?