Als ik een politieke column lees van Mark Elchardus, denk ik vaak: hoe kan een tegenstander dat nu weerleggen? Die onweerlegbare feiten? Die scherpe logica? Nu weet ik het wel. Ik heb namelijk het stuk van Tom Naegels gelezen over Elchardus’ boekje Vrijheid/Veiligheid.

Je moet het als volgt aanpakken. Je zegt dat Elchardus ‘al lang de blik van de socioloog niet meer heeft’ en dat hij ‘zich verpopt heeft tot partizaan in de cultuuroorlog’. Ik krijg ook soms met zo’n weerlegging te maken, zij het in een primitievere vorm. Ik schrijf een stukje waarin ik probeer iets te beargumenteren, en dan antwoordt iemand dat wat ik schrijf ‘niet objectief’ is. Daar sta ik dan.

Waardevrij

Als ik tot overdrijven geneigd was, zou ik de formulering van Naegels een ‘karaktermoord’ noemen, maar het woord is veel te sterk. Om te beginnen is ‘partizaan in de cultuuroorlog’ niet eens zo’n negatieve kwalificatie. Naegels is dat zelf ook, en dat weet hij wel. Alleen staat hij in de oorlog aan de andere kant. En ten tweede is het natuurlijk waar dat Elchardus zijn columns niet schrijft als een waardevrije socioloog.

Een beetje zoals Paul Krugmann zijn columns niet schrijft als een waardevrije econoom. Maar ik zou niet snel schrijven dat Krugmann ‘al lang de blik niet meer heeft van de econoom’. Een goede econoom kan zich laten meeslepen door politieke passie, zijn pen in vitriool dopen, maar hij zal altijd blijven denken aan vraag en aanbod, en aan marginale waarden. En een goede socioloog zal ook als polemist altijd zijn statistieken en opinie-onderzoeken in het achterhoofd houden.

Voor Naegels is het de taak van de socioloog om – onder andere – culturele breuklijnen te beschrijven bijvoorbeeld over migratie, klimaat en identiteit. En hij voegt daar terecht aan toe: ‘Vanuit sociologisch standpunt heeft geen enkele kant van zo’n breuklijn gelijk.’ Ja, natuurlijk. In een wetenschappelijk artikel voor een sociologisch tijdschrift moet je het ene kamp in een maatschappelijk debat niet omschrijven als bestaande uit ‘sympathieke volkse lieden’ en het andere kamp niet als ‘losgeslagen kruisvaarders’, maar als burger mag je dat gerust denken, en als columnist mag je dat gerust schrijven, en als je Elchardus heet, mag je dat gerust met argumenten ondersteunen die je uit eigen of andermans sociologisch onderzoek haalt.

Dominantie van progressieve minderheid

Overigens is de grens tussen de waardevrije wetenschapper en de geëngageerde burger niet zo scherp te trekken. Neem een econoom als Mises die een hevig voorstander was van zo’n scherpe grens. Als hij de liberale, de socialistische en de gemengde economie tegenover elkaar stelt, probeert hij zich met alle geweld van een moreel oordeel onthouden. Alleen wil hij er graag op wijzen dat de socialistische en gemengde economie op langere termijn tot een catastrofale daling van de productie moet leiden. Of neem Mearsheimer. Hij zet op onpartijdige, waardevrije manier uiteen waarin een progressief (liberaal) buitenlands beleid verschilt van een realistisch buitenlands politiek. Alleen wil hij er graag op wijzen dat het eerste beleid tot veel meer oorlogen leidt.

Zo kan ook een socioloog op een onpartijdige manier de verschillen uitleggen tussen een progressief en een conservatief beleid, en tegelijk betogen dat het nadelig is voor de sociale cohesie als een progressieve minderheid haar dominantie oplegt aan een conservatieve meerderheid. En dan kan hij zelfs waardevrij onderzoeken of die progressieven inderdaad een minderheid vormen en of ze inderdaad dominant zijn – twee stellingen die ik zelf niet graag zou verdedigen.

Ideologische waanzin

‘Die partijdigheid komt de evenwichtigheid van Elchardus’ analyse niet ten goede’, schrijft Naegels. Elchardus laat zien dat ‘witte mensen – tu quoque, Naegels? – redelijke bezorgdheden hebben’ aangaande omvolking. Maar dan moet hij met ‘evenveel inleving willen begrijpen wat mensen van kleur eigenlijk bedoelen als ze het hebben over dekolonisering of witte suprematie’. Dat is bijna whataboutery.

Waarom zou Elchardus, na zijn analyse van de bezorgdheden van ‘witte mensen’, per se ook die van mensen van kleur moeten analyseren, vooral als Naegels dat laatste al doet? Ik zou zo’n evenwichtigheid zelfs niet van een wetenschapper vragen. Wetenschappers moeten onderling elkaars eenzijdigheid maar rechtzetten. ’t Is waar, Elchardus gaat verder en noemt, geloof ik, het discours van wokers rond dekolonisering en witte suprematie ‘ideologische waanzin’. Ik vind dat zelf ook. Aan Naegels om te bewijzen dat Elchardus en ik ons vergissen.

Vrijheid om te kwetsen

Naegels verwijt Elchardus ook eenzijdigheid in zijn pleidooi voor vrijheid van spreken. Elchardus schrijft dat er een ‘dictatuur van gevoeligheden’ heerst en dat ‘minderheden niet het recht hebben om niet beledigd te worden’. En Naegels slaat terug met de vraag: is dat niet precies wat men elitair links verwijt, dat ze de gevoeligheden van de blanke arbeiders kwetst? Hier haalt Naegels twee zaken door elkaar: de vrijheid om te kwetsen en de wenselijkheid om dat te doen.

Het is nooit wenselijk om blanke handarbeiders ‘racistische marginalen’ te noemen of moslims ‘haatbaarden’, maar de vrijheid om die kwetsende uitspraken te doen moet worden verdedigd, al was het maar omdat iedereen de grens tussen kwetsende uitspraak en vrije kritiek ergens anders zal leggen. En voor de rest moet iedereen zo min mogelijk kwetsen, al mag je je tegenstander in een polemiek wel eens een ‘fanatieke inquisiteur’ of een ‘religieuze politieman’ noemen. Dáár zal de sociale cohesie niet onder lijden.

Pacificatie

Het laatste onderdeel van Naegels’ redenering is nogal complex. Hij verwijt Elchardus dat hij door zijn polemiek niet bijdraagt aan de pacificatie van de culturele breuklijn, en dat hij dat wel zou kunnen als hij zich uit zijn partijdige positie terugtrok en onbewogen onderzoek deed naar welke factoren die breuklijn tot stand brengen: opvoeding, opleiding, persoonlijkheid, waarden, cultuur, sociaal-economische positie, gender en geloof. Daar zit iets in. Maar ik moet ook even glimlachen bij de gedachte aan de ene partizaan die de andere partizaan oproept om zijn stellingen te verlaten. Misschien wil Elchardus wel éérst een bijdrage leveren om het ideologische machtsevenwicht te herstellen, vóór de wapenstilstand getekend wordt.

We moeten ‘erkennen’, schrijft Naegels aan het slot, ‘dat een gemeenschap nu eenmaal is wat ze is. Ze bestaat uit progressieven en conservatieven, uit witten en mensen van kleur, uit radicalen en gematigden, uit Dries Van Langenhove en Anuna De Wever’. Als ik het woord ‘witten’ even negeer, ben ik het met de stelling helemaal eens. Ik geloof dat Elchardus het er ook mee eens is. Het is zelfs lichtjes beledigend en kwetsend, vind ik, te suggereren dat hij het daar niet mee eens zou zijn.

wetenschapper

De blik van Elchardus: hoe valt hij te weerleggen?