Nikolaj Statkevitsj (1956) rondde in de jaren zeventig zijn opleiding af als officier aan de Militaire Academie in Minsk. In 1995 werd hij voorzitter van ‘Narodnaja Gramada’ (Volksgemeenschap) die als enige Wit-Russische partij deel uitmaakt van de Socialistische Internationale. Als organisator van de protesten tegen het referendum waardoor Loekasjenko onbeperkt kon aanblijven, werd hij in 2005 veroordeeld tot 3 jaar gevangenis. In december 2010 werd hij na deelname aan de verkiezingen opnieuw gearresteerd en tot zes jaar gevangenisstraf veroordeeld. Na vier jaar kwam hij vervroegd vrij.

Op 31 mei 2020 werd Nikolaj Statkevitsj op klaarlichte dag ontvoerd door gemaskerde mannen. Kort daarop bleek dat hij in voorlopige hechtenis zat. Zijn arrest wordt continu verlengd.

Ik sprak op 6 november met zijn echtgenote Marina Adamovitsj. Zij is eveneens een vooraanstaand lid van ‘Narodnaja Gramada’. Ze werkte voor haar pensioen als bestuurslid voor een farmaceutisch bedrijf.

Ontvoerd en opgesloten

Onder welke omstandigheden werd uw man gearresteerd?
Marina Adamovitsj: ‘We waren op 31 mei op weg naar een protestactie die we hadden georganiseerd voor de vrijlating van Sergej Tichanovski (kandidaat van de onafhankelijke oppositie in de aanloop naar de presidentsverkiezingen, werd op 29 mei in Grodno gearresteerd, nadien werd zijn echtgenote Svetlana Tichanovskaja presidentskandidaat, behaalde volgens de officiële uitslag 10% van de stemmen en vluchtte naar Litouwen, nvda).’

‘Drie bestelbusjes achtervolgden ons. Op een gegeven moment reden die ons klem. Vijf vermomde mannen sleurden Nikolaj uit onze wagen. Ze duwden hem in een van de busjes en reden weg. Een busje bleef voor mij staan zodat ik ze niet kon volgen. Dat was eigenlijk overbodig, want ze hadden ook mijn autosleutels weggegrist. Ik ging naar de politie om aangifte te doen van de ontvoering. Ik belde met allerlei instanties om uit te vinden waar hij kon zijn.’

‘Uiteindelijk kreeg ik toen de informatie dat Nikolaj in de gevangenis aan de Okrestina zat (berucht detentiecentrum in Minsk, waar men de meeste gearresteerde demonstranten in eerste instantie naartoe brengt, nvda). Daar zat hij een maand. Toen we uiteindelijk al verwachtten dat men hem zou vrijlaten, belde een dame me ’s avonds op. Ze zei dat ze van de onderzoekscommissie van Binnenlandse Zaken was. Ze vertelde me dat Nikolaj was gearresteerd op verdenking van het begaan van een misdaad

en dat men hem zou overplaatsen naar het detentiecentrum in Zjodino. Inmiddels zit hij 5 maanden en 6 dagen in de cel.’

Geen commentaar

Is bezoek in de gevangenis toegestaan?
‘Volgens de wet mag iemand die in voorlopige hechtenis zit, na goedkeuring door de onderzoekscommissie bezoek ontvangen van naaste familieleden. In de praktijk echter is het niet reëel. Op al mijn verzoeken om Nikolaj te mogen bezoeken, kreeg ik het antwoord dat een bezoek niet ‘doelmatig’ is. Onze advocaat mag hem bezoeken. En Nikolaj mag brieven schrijven en ontvangen. Hij schreef dat het naar omstandigheden goed met hem gaat. Dat hij gezond is. Ik ga twee keer in de week naar Zjodino om een pakket en een brief door te geven.’

Wordt er druk op Nikolaj uitgeoefend? Wordt hij vaak verhoord?
‘De meeste mensen die nu in de gevangenis zitten, zijn niet meer dan krijgsgevangen van het regime. Er vindt geen juridisch onderzoek of verhoor plaats. De officiële aanklacht luidt ‘organisatie van massale ongeregeldheden’. Het enige dat gebeurt, is dat er men probeert bekende gevangenen tot uitspraken te verleiden die ze later voor de staatstelevisie of kranten kunnen gebruiken om de betreffende persoon in diskrediet te brengen. Zo schreef Nikolaj dat een rechercheur hem ondervroeg over een onschuldige politieagent die vermoord zou zijn. Waarschijnlijk in de hoop dat hij zou antwoorden ‘net goed’. Maar hij weigert alle samenwerking en geeft nergens commentaar op.’

Al voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werkte Nikolaj Statkevitsj aan een concept voor de oprichting van een zelfstandig Wit-Russisch leger dat met de onafhankelijkheid van de Republiek Wit-Rusland werd gerealiseerd. Hij was de enige Wit-Russische hooggeplaatste militair die de mislukte revanchistische staatsgreep van 1991 in Moskou openlijk afwees. Datzelfde jaar richtte hij het Wit-Russische Verbond van Militairen op. In 1993 ontsloeg men hem uit het leger. In 1995 verliet hij het Verbond van Militairen en werd leider van de sociaaldemocratische partij ‘Narodnaja Gramada’ (Volksgemeenschap).

Sociaaldemocratie

Kunt u verklaren hoe Nikolaj destijds vanuit een patriottische militaire organisatie overstapte naar de sociaaldemocraten?
‘Er was geen sprake van een overstap. Al in de jaren tachtig wist Nikolaj dat het Sovjetsysteem als een kaartenhuis in elkaar zou vallen. Hij was toen al een overtuigd aanhanger van de sociaaldemocratie. De oprichting van het Wit-Russische Verbond van Militairen en het concept voor het zelfstandige Wit-Russische leger vielen samen met zijn politieke activiteit voor de sociaaldemocratische partij. Er zijn toen een aantal afsplitsingen van onze partij geweest. Daar zijn wij socialisten helaas nogal sterk in.’

‘Maar ook in zijn activiteiten voor het leger waren het socialistische idealen die Nikolaj dreven. Tijdens de mislukte staatsgreep in 1991 in Moskou heeft hij persoonlijk de meeste commandanten van de legerbases in ons land weten over te halen zich niet door de reactionairen voor het karretje te laten spannen. En later is het hem ook gelukt in de wet te laten vastleggen dat men onze soldaten niet in het buitenland mag inzetten. Loekasjenko heeft die wet kort geleden afgeschaft.’

Wit-Russen folteren Wit-Russen

Nikolaj werd aan het begin van de jaren negentig ontslagen uit het leger. Wat was daarvoor de reden?
‘Hij en een groot aantal andere officieren van het Wit-Russisch Verbond van Militairen werden als democratische krachten een voor een uit het leger gezet. Loekasjenko heeft het zo handig aangepakt dat we nu met een leger opgescheept zitten dat zijn eigen volk slaat, arresteert, in de gevangenis stopt en foltert.’

Dus het zijn Wit-Russische soldaten die achter het onderdrukken van de protesten zitten?
‘Ik vrees van wel. Leger, politie, speciale eenheden, de afdeling voor strijd tegen georganiseerde criminaliteit. Iedereen in staatsdienst die een knuppel kan vasthouden, wordt op de vreedzame demonstranten losgelaten. Tegen extra betaling of gewoon uit sadisme en machtswellust. In juli en augustus kwamen ze in korte broek, kogelvrij vest en gemaskerd hun eigen ouders, opa’s en oma’s en vroegere klasgenoten in elkaar slaan. Het is droevig maar waar. Maak een idioot belangrijk en hij gaat zijn macht uitleven. En zelfs zijn best doen meer te doen dan wat men van hem vraagt. Ik weet niet wat we later nog met die mensen aan moeten. Maar wij Wit-Russen zijn vergevingsgezind. Daar hebben ze geluk mee.’

Europese erkenning

Gaat u zelf naar de demonstraties?
‘Zeker. We hebben niet voor niets decennialang gestreden. Nu is iedereen opgestaan. Nu is het moment. Iemand zei onlangs: “Voor ons Wit-Russen zijn de demonstraties net als werk, we hebben er niet altijd zin in, maar we moeten er gewoon naartoe”.’

In 2012 kreeg Nikolaj de Willy Brandt-prijs van de Duitse SPD en in oktober van dit jaar maakte hij deel uit van de democratische oppositie die van het Europese Parlement de Sacharovprijs kreeg. Wat heeft dat voor invloed op de omstandigheden waarin hij zich bevindt? Kan het regime daar misbruik van maken?
‘Nee, het is heel belangrijk voor hem, voor mij, voor iedereen die hem ondersteunt. Het is heel goed te weten dat Europa ons niet vergeet. En of het regime dat tegen hem gebruikt? Ach, dat is eigenlijk van geen belang.’

Problematische nieuwe oppositie

In de Baltische staten kwamen bij de eerste vrije verkiezingen na de onafhankelijkheid rechtse, nationalistische krachten aan de macht. Het is niet uit te sluiten dat in Wit-Rusland hetzelfde gaat gebeuren. Denkt u dat de sociaaldemocratie een kans maakt in Wit-Rusland?
‘Ik denk eerder dat we sommige nieuwe oppositieleiders moeten vrezen. Daar zitten mensen bij die volop van het systeem Loekasjenko hebben geprofiteerd: een schatrijke bankier van Gazprom, een diplomaat, de eigenaar van het grootste IT-park. Aan de andere kant moeten we eerst kijken dat het democratische proces op gang komt. De sociaaldemocratie past bij de Wit-Russische volksaard. Wij hebben in de onafhankelijke oppositie een lange traditie.’

En wat denkt u van Svetlana Tichanovskaja en haar voorstel om een dialoog aan te gaan met Loekasjenko?
‘Dat is het probleem van de nieuwe oppositie. Loekasjenko was al in de jaren negentig verantwoordelijk voor verdwijningen en moorden. Voor het jarenlang opsluiten van onschuldige burgers. Met dit regime is geen dialoog mogelijk. Haar voorstel is gewoon een lachertje.’

Wat verwacht u van de toekomst? Gaat uw man, maar ook uzelf, nog actief deelnemen aan het politieke leven?
‘Jazeker. Ons werk van bijna dertig jaar is nu eindelijk doorgedrongen tot de grote massa’s. Daarover ben ik zeer verheugd. Ik weet zeker dat zodra Nikolaj weer op vrije voeten is, ook hij zich weer compleet op het partijwerk zal storten. Wij zullen ons deel bijdragen aan het vormen van een vrij, onafhankelijk en sociaal Wit-Rusland.’

Zjodino

Marina Adamovitsj: ‘Vijf vermomde mannen sleurden Nikolaj uit onze wagen’