Analogieën kunnen zoals bekend een grote hulp zijn bij het exploreren en begrijpen van nieuwe of complexe fenomenen. Zo kun je een ster vergelijken met een supermassief zwart gat: zoals de ster aan de basis ligt van een planetenstelsel, zo speelt het zwarte gat een belangrijke rol in de creatie (of niet-creatie) van sterren.*

Anderzijds kan een sterrenstelsel bizar genoeg verder zonder zwart gat, terwijl een planetenstelsel in duigen valt zonder centrale ster (individuele planeten hebben geen ster nodig).

Klimaatsysteem

De zon houdt met haar massa inderdaad het zonnestelsel bij elkaar. Anderzijds is ze niet de reden waarom Saturnus een gigantische gasplaneet is of Pluto een dwergplaneet. Iets vergelijkbaars geldt voor het aardse klimaatsysteem: zonder atmosfeer geen klimaat (meer) maar die atmosfeer verklaart op zich niet waarom Antarctica ijskoud is of West-Europa een gematigd klimaat heeft.

Het aardse klimaatsysteem is bijgevolg terzelfder tijd zeer simpel en zeer complex. Het is zeer simpel omdat het een algemene maar sterke invloed ondergaat van een atmo- en hydrosfeer met een bepaalde gemiddelde temperatuur.

Variaties doorheen de tijd in die temperatuur worden veroorzaakt door variaties in drie factoren: de sterkte van de zonnestraling, de reflectie van die straling vanop aarde door wolken, sneeuw en ijs, en de mate waarin broeikasgassen de warmte op aarde absorberen en opnieuw uitstralen. Daarbij speelt waterdamp een sleutelrol.

Zeer complex

Anderzijds is het aardse klimaatsysteem ook verschrikkelijk complex omdat tal van andere, op elkaar inspelende, secundaire klimaatfactoren in hoge mate het weerpatroon (‘klimaat’) van specifieke locaties op aarde bepalen. Sommige van die factoren zijn stabiel: hoe dichter bij een pool, hoe meer uitgesproken de seizoensverschillen bijvoorbeeld zijn. Of hoe hoger een gebied gelegen is, hoe kouder het is.

Andere secundaire klimaatfactoren zijn echter variabel. Zoals lucht- en zeestromingen, de omvang van de cryosfeer, vegetatie, of de specifieke distributie van de continenten en oceanen over het aardoppervlakte.

Een tweede zonne-parallel vergt enige uitleg. Doordat de zon continu waterstof omzet in helium, neemt haar massa van jaar tot jaar af (1.353×1020 gram). Dit resulteert in een reductie van haar gravitatie en een lichte expansie van de banen van de planeten: ze schuiven allemaal netjes, jaar na jaar, een paar centimeter op, weg van de zon. Stel nu echter dat fluctuaties in de massa van de zon zouden leiden tot variabele fluctuaties in de massa van de planeten. En dat die laatste fluctuaties op hun beurt weer de massa van de zon zouden verhogen of verlagen. In dat geval zouden de planeten, bij een toe- of afname van de massa van de zon, steevast naar een nieuwe constellatie springen, botsen en buitelen.

Dat is precies wat er gebeurt op aarde, bij een stevige toe- of afname van de temperatuur van haar atmo- en hydrosfeer. Het wordt niet overal een beetje warmer of kouder (het equivalent van het netjes opschuiven van de planeten). Neen, indien de temperatuurwijziging sterk genoeg is, en lang genoeg duurt, leidt ze tot een radicale wijziging van variabele secundaire klimaatfactoren en uiteindelijk tot een drastische mutatie van de bestaande klimaatconstellatie (het equivalent van het planetenstelsel dat een nieuwe constellatie aanneemt).

Regenwouden veranderen bijvoorbeeld in steppen of woestijnen. Daarbij komen massa’s CO2 in de atmosfeer, waardoor de globale temperatuur nog verder stijgt, etc. Of de cryosfeer verdwijnt, met hetzelfde gevolg.

Klassiek scenario

Dat soort klimaatmutaties zijn doorgaans geen probleem voor eencelligen maar vormen wel een klassieke oorzaak van dood en verderf onder meercellige organismen zoals wij. 250 miljoen jaar geleden veroorzaakte opwarming bijvoorbeeld een slachting onder vroege zoogdieren (en een evolutieve bloei bij reptielen).

Het feit dat we het culturele wezen bij uitstek zijn, is daarbij een tweesnijdend mes. Enerzijds maakt het ons kwetsbaar, aangezien onze huidige beschaving op 1001 manieren met de bestaande klimaatconstellatie verweven is. Anderzijds is het natuurlijk ook een troef, aangezien we ons, mits enorme inspanningen, tot op zekere hoogte zouden kunnen aanpassen aan de nieuwe klimaatconstellatie.

Toch zou je denken dat het alle hens aan dek is voor de mens. Niks is natuurlijk minder waar. We doen wat we steevast doen wanneer we geconfronteerd worden met enorme uitdagingen: weinig of niks. Zoals in de zomer van 1914, toen kranten, vlak voor de start van de wereldbrand, vooral over mode berichtten.

Dat kenmerkt de geschiedenis nu eenmaal: meer inertie en overdreven (of zelfs arrogant) optimisme dan rationalisme, visie of actief anticiperen.

Vandaar dat mainstream klimaatmodellen ook aan de lopende band ingehaald worden door brutale klimaatfeiten: ze zijn te optimistisch en politiek correct.

Geleuter

Zeker, aan plannen en gepalaver is er geen gebrek. Zoals sommige volkeren ooit dachten voor regen te kunnen zorgen via magische dansen en formules, zo denken we nu het klimaat te kunnen bezweren met makke modellen, gezellige congressen en ambitieuze papieren plannen. Verder zijn er ook de infantiele kleurencodes, impotente droogtecommissies en eindeloos, bizar mediageleuter over korte periodes met heerlijke zomertemperaturen van rond de 30 graden (‘dodelijke hittegolven’).

Verder doen we echter niet veel meer dan in 1914, 1939 of februari 2020. Inmiddels blijft de CO2 in de atmosfeer doodleuk van jaar tot jaar toenemen. Je zou van minder klimaatdepressief worden.

Er komt onherroepelijk een moment dat het gevaar imminent wordt en verder aanmodderen onmogelijk. Het equivalent van Hitlers inval van Polen, of het volstromen van ziekenhuizen met covid-19 patiënten.

Dan zal de mitigatie (vermindering van CO2 uitstoot of extractie van broeikasgassen) waar we 40 jaar geleden al volop hadden moeten inzetten, plots niet meer volstaan wegens pathetisch traag. En zullen we moeten overgaan tot iets wat nu nog gekke sci-fi lijkt: snelle afkoeling via artificiële reflectie van zonlicht (bijvoorbeeld via artificiële wolken).

‘Summer is coming’

Wat me opnieuw bij de secundaire klimaatfactoren brengt: de zogenaamde ‘tipping points’.

Die gigantische dominostenen, of sommige ervan, zijn nu al aan het wankelen. Erg lang gaat het niet meer duren vooraleer er eentje op een spectaculaire manier omkiepert en de quasi apocalyptische transitie naar een nieuwe klimaatconstellatie definitief van start gaat of dreigt te gaan. Is dat voor binnen negen of 28 jaar? Niemand die het weet. In afwachting daarvan, lijkt het me aangewezen om zoveel mogelijk gebruik te maken van de (economische) vrijheden die we nu nog hebben. Want één ding is wél zeker: summer is coming.

* Een van de vele redenen waarom de aarde perfect is afgesteld op de evolutie van complex leven (en dus ook een wezen als de mens) is dat ons eigen supermassief zwart gat de creatie van sterren in onze buurt stokken in de wielen gestoken heeft. Anders was de aarde of haar biosfeer wellicht al lang vernietigd door de implosie van een naburige ster (supernova).

Zwart gat

Klimaat en de nieuwe ‘appeasement’ politiek