‘Never waste a good crisis‘, schijnt een uitspraak van Winston Churchill te zijn. Crisissen creëren momenten waarop vastgeroeste systemen in beweging kunnen komen. We hebben de jongste jaren al behoorlijk wat systeemcrisissen meegemaakt: de bankencrisis, de Griekenlandcrisis (die eigenlijk een muntcrisis was), de coronacrisis en natuurlijk de jongste energiecrisis. Maar profiteren we daar eigenlijk wel van om scheefgegroeide systemen aan te pakken en ons te wapenen voor de volgende crisis?

Verarming om te verdelen

In tegenstelling tot de bankencrisis, is onze energiecrisis een duidelijk ‘zero-som-geval’. Stijgende brandstofprijzen maken de exporterende landen rijker en de importerende landen armer. Onvermijdelijk. Gezien de Europese afhankelijkheid van geïmporteerde olie en gas, zitten we dus in de hoek waar de klappen vallen.

Wie dan eventjes wat verder gaat staan, kan vanop afstand bekijken hoe wij daar als samenleving mee omgaan. Hoe verdelen we die verarming nu precies onder de bevolking? Hoeveel daarvan dragen we zelf of spelen we door naar onze kinderen? En kunnen we andere maatregelen nemen? Drie politieke mechanismen zijn daarbij cruciaal: het Europese prijsmechanisme, de belastingen op de factuur en de index.

De duurste bepaalt de prijs

Europa heeft een nogal merkwaardig systeem in het leven geroepen, waarbij de allerduurste producent van stroom de standaard zet voor de hele markt. Dat systeem is niet bepaald “marktwerking”, maar het zorgt ervoor dat het licht aanblijft in een netwerk dat meer en meer gevoed wordt door onbetrouwbare leveranciers. Het betekent vooral dat betrouwbare en flexibele producenten zoals gascentrales (die elektriciteit kunnen leveren wanneer het donker en windstil is) ook nog genoeg rendement kunnen halen om hun investering te verantwoorden.

Europa is daarbij blijkbaar vergeten om een ‘duur-gas-scenario’ in te bouwen. Kerncentrales en (dikwijls bij aanleg zwaar gesubsidieerde) wind- en zonproducenten krijgen daardoor vandaag een artificieel opgeblazen eindprijs en dus spectaculaire winsten. Dat zorgt dan weer voor een enorme welvaartstransfer van energieverbruikers naar de aandeelhouders van energiebedrijven.

Het lijkt dus logisch dat Europa dat systeem aanpast en er op die manier voor zorgt dat er geen overwinsten komen, want die moet je – met veel moeite en vertraging – dan achteraf via belastingen proberen afromen. Zoals we in de pers vernemen, wordt een aanpassing ‘bekeken’ door de Europese technocraten. De vraag stelt zich waarom onze ministers dit Europese systeem niet afschaffen of bijschaven, in plaats te pleiten voor een (nogal onrealistisch) prijsplafond op gas of voor “afroming” van deze artificiële winsten.

(R)overheid

Tussen de prijzen op de internationale markt en wat bedrijven en gezinnen betalen, zit er een meer dan behoorlijk stuk belastingen. CO2-rechten, btw, accijnzen, subsidies voor hernieuwbaar, en een reeks taksen voor de lokale,Vlaamse en federale overheid. Die zijn over de jaren gegroeid om allerhande redenen: stimulatie tot zuinig energieverbruik, financiering van (dikwijls zeer slecht doordachte) HE-subsidies, CO2-uitstoot belasten, betaling van tussenstructuren (intercommunales) , gewone belastinginkomsten of een hele rist andere doelstellingen.

In al deze mechanismen zit vandaag weinig tot geen intelligentie die rekening houdt met ‘extreme’ scenario’s, en dus moeten regeringen zich elke keer opnieuw buigen om deze of gene taks (tijdelijk) aan te passen of te wijzigen of met subsidies te werken . Dat geeft veel onvrede, veel onzekerheid, veel getouwtrek, nachtelijke vergaderingen en nogal wat dwaze, eenmalige en dure beslissingen (eenmalige stookoliecheques bijvoorbeeld). Maar het heeft wel het voordeel dat het lijkt alsof ‘de politiek iets doet voor de mensen’ door het uitdelen van eenmalige (dure) snoepjes.

‘De politiek’ mist hier echter op alle niveaus een gelegenheid om die heffingen onder de loep te nemen en er een intelligenter mechanisme op los te laten, zodat verbruikers in deze scenario’s geen dubbele verhogingen moeten ophoesten.

De index: neem van de armen en geef aan de rijken

Het tweede mechanisme om prijsstijgingen te hanteren en de kosten te herverdelen is de (gezondheids)index. De automatische index zorgt ervoor dat de levensduurte voor grote groepen mensen automatisch gecompenseerd wordt. Dat geldt voor zowat alle werknemers, uitkeringen, pensioenen, toeslagen en subsidies.

In de tijden van lage inflatie (zoals de afgelopen 15 jaar) maakt dit weinig rimpelingen. Bij deze hoge inflatie via de energieprijzen, zorgt het echter voor een gigantische transfer van bedrijven naar gezinnen. En het zorgt voor een merkwaardig herverdelingsfenomeen: het befaamde Mattheuseffect.

Aangezien de hogere inkomens een kleiner percentage van hun inkomen aan energie besteden, gaat hun totale koopkracht er vandaag dankzij de index effectief op vóóruit. Tien procent op honderd euro is meer dan tien procent op dertig euro. Wie pech heeft om in de lagere inkomstengroepen te zetten, die krijgt een even massieve verhoging van zijn energiefactuur, maar veel minder ‘index-euros’ om daarvoor te compenseren.

Die minder verdienende groepen wonen dan nog dikwijls in (minder goed geïsoleerde) huurhuizen, hebben minder overschot of leningcapaciteit om energiezuinig te investeren én ze komen terecht in hogere (want met vertraging geïndexeerde) belastingschijven. Dan hebben ze nog eens de pech dat ze per verbruikte kwh evenveel mogen bijdragen als hun rijke medeburgers aan het ‘sociaal tarief’ van de gelukkigen die van een uitkering leven of zonnepanelen gelegd hebben.

De werkende lagere middenklasse – vooral arbeiders en lagere bedienden – is dus zwaar gejost door deze galopperende inflatie-index. Men zou zich voor minder afvragen of het eigenlijk niet beter is om zich aan te sluiten bij het snel groeiende legertje van niet-actieven die van een hele rist extra voordelen kan genieten. Niet in het minst een “sociaal tarief” op de energierekening.

Een crisis zoals dit zou alvast een gelegenheid zijn om te sleutelen aan een indexsysteem dat niet gemaakt is voor hoge inflatie. Misschien een afgetopte index voor de hogere inkomens en pensioenen? Centen in plaats van procenten? Het zou de overheid én onze bedrijven wat ademruimte geven en de “winst” voor veelverdieners beperken. Maar ook hier: weinig roependen in woestijn en een duidelijke boodschap van de PS: ‘Non. Nee. No. Nein. Nie.’ Aan de index wordt niet geraakt.

We gaan in de komende jaren ongetwijfeld een periode van hoge inflatie tegemoet. Jammer dat we deze crisis niet gebruikt hebben om dat probleem aan te pakken.

En het overheidsapparaat?

En dan is er natuurlijk nog de olifant in de kamer: het overvette overheidsapparaat. Een moment waarop de overheid alle hens aan denk moet roepen om ‘de mensen’ te helpen, zou een uitgelezen moment zijn om ook eens wat andere uitgaven tegen het licht te houden. Het geluk is daar een beetje aan onze kant, want bij een opgeblazen overheid zoals de onze er is heel wat te besparen zonder dat “de mensen” dat voelen.

Moet de helft van de werknemers écht rechtstreeks of onrechtstreeks voor de overheid werken, terwijl men in de privésector om mensen schreeuwt? Moeten we écht honderden miljoenen overheidsgeld uitgeven om kranten elke morgen in bussen te droppen met vervuilende bestelwagens? Meer dan ’19° kantoren’ hebben we helaas van onze politici nog niet gehoord. Ook bij de Vlaamse Regering zien we ontgoochelend weinig animo of initiatieven om de crisis te gebruiken om te snoeien in de overvette uitgaven. Bij zichzelf, bij het ambtenarenkorps, bij de miljardenlijsten van gesubsidieerde projecten?

Ironisch genoeg was het de herindexering van de kinderbijslag die binnen die regering een twistpunt werd. De idee was niet verkeerd om die trager te laten groeien dan de index en daardoor middelen vrij te maken voor gerichter sociaal beleid. Merkwaardigerwijze werd die afspraak gesteund door N-VA en Open Vld en werd die plots een gigantisch probleem voor CD&V. Men zou voor minder in zijn haar krabben.

Zelfs symbolische gebaren zijn blijkbaar helemaal niet aan de orde. Senaat afschaffen? Politieke mandaten schrappen? Initiatieven uitstellen? Index afschaffen of overslaan voor het koningshuis of voor partijdotaties? Kabinetten afslanken? Indexsprong voor politiek personeel? Iemand? Deze crisis is (was?) duidelijk niet diep genoeg om er iets nuttigs mee te doen.

Op naar de volgende crisis

Maar er is natuurlijk wel hoop op een volgende kans. De gemiste kansen van vandaag, maken de komende crisissen immers nog een stuk waarschijnlijker.

De ‘piek’ van de gasprijzen werd veroorzaakt door speculanten en overheden die tegen piekprijzen hun wintervoorraden wilden bijvullen. Het lijkt aannemelijk dat gasprijzen na de winter verder zullen zakken. Maar er zitten natuurlijk nog meer crisissen in de pijplijn:

Dankzij de gigantische hoeveelheid geld die we drukten sinds 2008, staat een inflatiecrisis (en dus hoge rente en lagere groei) torenhoog favoriet.
Het huidige ’tekort’ aan werknemers kan omslaan naar werkloosheid als de echte economie gaat sputteren en Vlaanderen door de index-loonhandicap moeilijker kan concurreren.
En het grootste potentieel heeft natuurlijk een muntcrisis. Wat daarvoor nodig is, weten we sinds Griekenland: hoge overheidsschulden, stijgende rente, angst voor een rentesneeuwbal, een internationale vonk en een Eurozone waarin ‘whatever it takes’ meer is dan ‘what we can afford‘.

We zullen dus in de komende jaren allicht nog meer dan genoeg crisissen krijgen om er iets nuttig mee te doen. Hopelijk zijn onze heren/dames politici er dan wel klaar voor.

Dirk Laeremans

De verkwiste crisis