De Franse Verlichting – Nu in promotie

Voltaire schreef met Candide het meest gelezen en vaakst herdrukte Franse kortverhaal ooit. Het is het verhaal van de jonge Candide die uit het paradijs wordt getrapt omdat hij niet aan vleselijke verlangens kon weerstaan. Hij begon dan maar aan een tocht rond de toen bekende wereld. Deze tocht brengt hem langs Nederland, Portugal, Suriname, Eldorado, Frankrijk en Turkije. Telkens is doffe ellende zijn deel.  ‘De deugd wordt niet beloond, ondank niet bestraft: de dingen gebeuren gewoon zoals ze toevallig lopen.’ Candide wordt bijgestaan door zijn leraar Pangloss die – tot in het absurde – blijft beklemtonen dat dit toch de beste van alle mogelijke werelden is.

Candide, zo schrijft Paul Pelckmans, is een ‘groteske over de gretigheid waarmee mensen openstaan voor compleet aberrante denkbeelden.’ Zoals het naïeve optimistische vooruitgangsdenken, dat toen ingang vond. Of het geloof in de Voorzienigheid, dat in de 18de eeuw eveneens erg populair was. En natuurlijk Eldorado, de mythische gouden stad ergens in Latijns-Amerika, nog zo’n mythe die het geld deed rollen toen.

Antwoord

Candide was Voltaires antwoord op het naïeve optimisme van zijn tijdgenoot Leibniz en andere verlichtingsdenkers. De verlichting, zo vond Voltaire, moest zich beperken tot bepaalde groepen van de samenleving. De gewone man of vrouw had er part noch deel aan. Doorbraak-recensent Mathieu Cockhuyt schrijft terecht dat Voltaire allesbehalve een democraat was. Hij was eerder een pleitbezorger voor verlichte despoten, vandaar ook zijn lange correspondentie met de Pruisische koning Frederik de Grote.

In die zin is de verlichting, waarmee vandaag te pas en vooral te onpas wordt geschermd, een huis met heel veel kamers. Een chocoladebox waar ieder zijn voorkeur uit plukt. De kritische herlezing van Candide door prof. Paul Pelckmans (UAntwerpen) toont aan dat met Voltaire helemaal niet de grondslag werd gelegd van de moderniteit zoals we die vandaag kent. In Candide zitten immers sporen antisemitisme en verdedigt Voltaire de slavernij. Behalve de jezuïeten dacht hij wel dat de meeste mensen deug(d)en. Naast de absolute bewegingsvrijheid is dat het voornaamste ‘verlichte’ standpunt van Voltaire. De nieuwe vrijheid zou nooit ernstig misbruikt worden, door die deugdzaamheid van de mensen, zo interpreteert Pelckmans Voltaire.

Op wereldreis met Voltaire is de perfecte reisgids voor een reis door de eeuw van de verlichting. Tinneke Beeckman noemt het ‘een unieke, heerlijk toegankelijke en geïnformeerde leeswijzer bij fundamentele teksten.’

Alvast veel leesplezier.